پیشا پیش روز حافظ بر دوستداران  حافظ شیرین سخن مبارک باد

غزل 193 چاپ علامه قزوینی و دکترغنی

توضیح یک غزل عاشقانه عارفانه

بعضی از غزلهای حافظ شیرین سخن از جمله همین غزل از ابتدا تا انتها

منحصر به  یک موضوع عشق عرفانی است یعنی همان موضوعی  که

محوراصلی غزلیات اوست.بیت اول ودوم موقوف المعانی است که مورد

خطاب بیت اول را در بیت دوم می بینیم در این دو بیت می گوید:عاقلان

و دانشمندان بی خبر دنیا در نظربازی،عشق ورزی و مستی ما رندان ،

حیران مانده اند وتعجب میکنند وازخود می پرسند یعنی چه این حرفهای

عشق  و مستی به سلک اینها به تیپ اینها به قیافه اینها به سن اینها و به

هدف  سخن  اینها  نمی آید. مگرنه اینست که هر چیزی باید فقط با عقل

سنجیده شود  و مگر نه  اینست  که  تنها علم دنیای مادی بالاترین هدف

است؟ چرا  اینها هدف را  فراموش  کرده اند؟ در جواب حافظ می گوید

درست است عاقلان نقطه پرگار وجود هستند اماعشق خوب می داند که

اگرنه جاذبه و کشش عشق محبوب ازلی بود گردش آنها جز سرگردانی

معنی و مفهومی نداشت.:

     در نظر بازی ما بی خبران حیرانند

                          من چنینم  که نمودم  دگر ایشان  دانند

     عاقلان نقطه ی پرگار وجودند ولی

                          عشق داند که درین دایره سر گردانند

در بیت سوم  می گوید این من تنها نیستم که چشمم هر چیزی  را که

می بیند تجلی اورامیبینم یعنی به هرجا بنگرم کوه و در و دشت.نشان

از قامت رعناش بینم(1)و این من تنها نیستم که می گویم(پای استدلا-

لیان چوبین بود(2) حتی خورشید و ماه هم که  می گردند  به عشق او

می گردند.:

     جلوه گاه رخ او دیده ی من تنها نیست

                        ماه و خورشید همین آینه می گردانند

در  بیت  فوق علاوه  بر این  حرف  یک  تصویر زیبایی را  تداعی              

 می کند می گوید وقتی ما آینه را مایل به خورشید بگیریم نورش را

 که  درمکانی بیفتد می بینیم وقتی آینه را می گردانیم آن نور حرکت

 میکند این نورخودش چیزی نیست چون منبعش ازآن خورشیدی است

 که آینه انعکاسش رابه ما داده ودربیت می گوید نورخورشید خودش

چیزی نیست منبعش آن وجودی است که آینه چشم انعکاسش را به

ما داده است.چشم ما اگر آگاهانه،درست،صحیح و با عشق بنگرد

خورشید و ماه و همه ی هستی را تجلی خدا می بیند.

و اما در بیت چهارم می گوید:از روز اول خلقت ما خدا فرمودشما

را برای این خلق کردم که به من عشق بورزید چون قبل از شما که

ملائک را آفریدم دیدم اینها عشق بلد نیستند(3)عبادت را می دانند اما

عشق را نه شما را مخصوصا آفریدم که عشق بورزید ومنظور حافظ

این است که این عشق های دنیایی اگر پاک باشند می توانند مقدمه عشق

الهی شوند و هر وقت شیرین سخنی زیبا رویان و یا زیبائی های زیبا-

رخان این جهان رامی بینیم به یاد آن زیبای مطلق و زیبای بی نهایت و

قدرتمند مطلق می افتیم که او را آفریده است و خطا بود که نبینیم روی

زیبا را(4) پس ما غلام و بنده ی  زیبارویان و آنها مالک و صاحب ما

هستند.:

     عهد ما با لب شیرین سخنان بست خدا

                            ما همه  بنده و این قوم  خداوندانند

در بیت پنجم می گوید:چون ما راه راست زندگی کردن که فقط عشق

ورزیدن به خدا ومخلوق خداست را آموخته ایم وعاشقیم بر همه عالم

که همه عالم ازوست(5) به چیزدیگری نمی اندیشیم مال و مقام و

شهرت و...برایمان ارزش ندارند.اگرچه فقیر و بی پولیم اما برای

عشق ورزیدن و سرمست شدن اگر لازم باشد لباس پشمینه خود را

می فروشیم و غصه امان زمانی است که این لباس را کسی نخرد.:

     مفلسانیم و هوای می و مطرب داریم

                           آه اگر خرقه ی پشمین به گرو نستانند

در بیت ششم شکست نفسی می کند و می گوید:همانطور که پشه کور

نمی تواند به وصال خورشید برسد من هم به به وصال معشوق ازلی

و ابدی نمی رسم زیر اچه  بسیار صاحب نظران عالیقدر که  در آینه

خورشید جهان هستی حیران مانده اند من که چیزی نیستم.:

     وصل خورشید به شب پره ی اعمی نرسد

                           که در آن آینه صاحب نظران حیرانند

در بیت هفتم می گوید:کسانی که دم از عشق خدا می زنند و به هر

شکلی می نالند و گله می کنند،دروغ می گویند.چون عاشق حقیقی

می داند که معشوق عزیز است و مهربان و این دنیا هرگونه است

او مصلحت دانسته و حتما خیری در آنست حتی همین آوردن ما

در این دنیای کنونی  که عاشقان نه تنها گله نمی کنند بلکه شد ت

عشقشان بیشتر می شود.:

     لاف عشق و گله از یار زهی لاف دروغ

                          عشقبازان  چنین  مستحق  هجرانند

و اما در بیت هشتم که بیت بسیار زیبایی است مفهوم عاشقانه-

عارفانه را در این غزل به اوج رسانده است و به محبوب می-

گوید:من می خواهم پرهیزگار باشم و پنهانی سرمستی کنم هر

کسی هم نمی تواند این کار را انجام دهد بجز چشم سیاه مست

تو که هم مست است و هم از شدت وقار مستور، ومن هم این

کار را مگر از او بیاموزم و بس.:

     مگرم  چشم سیاه تو بیاموزد  کار

                   ورنه مستوری و مستی همه کس نتوانند

در بیت نهم می گوید:ای معبود ازلی و ابدی اگر بوی خوش

تو را باد به آرامگاه روانهای انسانها ببردعقل وجان انسانها

هستی وجودشان را نثارت خواهند کرد.:

     گر به نزهتگه ارواح برد بوی تو باد

                عقل و جان گوهرهستی به نثار افشانند

در بیت دهم که تضمینی از شعر شیخ اجل سعدی است ومصرعی

از شعر سعدی را به صورت ارسال مثل آورده است(6) و بیتی

است با آرایه کنایه چون اشاره دارد به اینکه حافظ قرآن و عامل

به دستورات آنست ولی زاهد ریایی این چنین نیست می گوید.:اگر

زاهد ریایی سخنان رندی پرهیزگار را درک نم کند باکی نیست

زیرا شیطان از جماعتی که قرآن می خوانند می گریزد.:

     زاهد ار رندی حافظ نکند فهم چه شد؟

                      دیو بگریزد از آن قوم که قرآن خوانند

و در بیت آخر باز شکست نفسی می کند و می گوید:اگرشاهدان

میکده معرفت از اندیشه ی ما ریاکاران پشمینه پوش آگاه شوند

بعد از این دیگر برای ما ارزشی قائل نیستند و خرقه پشمینمان

را هم برای گرو نمی ستانند و قبول نمی کنند.:

     گر شوند آگه از اندیشه ی ما مغبچگان

                         بعد از ین خرقه ی صوفی بگرو نستانند

1-  بدریا بنگرم دریای تو وینم-- بصحرا بنگرم صحرای تو وینم                   

 به هرجا بنگرم کوه ودرودشت-- نشان از قامت رعنای تو وینم(باباطاهر)

2- یک مصرع از شعر مولانا جلال الدین مولف مثنوی معنوی شاعر قرن هشتم

3- جلوه ای کرد رخت دید ملک عشق نداشت 

                           عین آتش شدازین غیرت وبرآدم زد(حافظ)

4- که گفت در رخ خوبان نظر خطا باشد؟                                                              

                             خطا بود که نبینی روی زیبا را(سعدی)

5- بجهان خرم ازآنم که جهان خرم ازوست                                                             

                     عاشقم بر همه عالم که همه عالم ازوست(سعدی)

6- دیو بگریزد از آن قوم که قرآن خوانند                                                              

                            وآدمیزاده نگهدار که قرآن ببرد(سعدی)

مستفعلن مفاعلن مستفعلن فعل    وصف حافظ    غلامعلی(امیر)صالحی

ای  کاش  روزگار ما  همه  حافظانه   بود

                    یعنی  بهشت  بود وغمش عاشقانه  بود

حافظ ، چه دلنشین همه وصف جهان کنی

                   آنجا که حرفت از بت مشکین کلاله بود(1)

معشوق ، خواست تا که  نمایان شود  به عشق

                    آدم  نمود  خلق  و جهانش  بهانه  بود

هجران  رسید  تا که غمش را کند شدید

                    از  حادث  بدش  این  در  نشانه  بود(2)

اکنون تو ای «امیر» اگر رهروی ، بپوی

                    آن  مستقیم راه  که حافظ  روانه  بود

(1) اشاره به بیت زیر از غزلیات حافظ

آن نافه مراد که می خواستم ز بخت          در چین زلف آن بت مشکین کلاله بود

(2) اشاره به بیت زیر از غزلیات حافظ

ما بدین در نه پی حشمت و جاه آمده ایم          از بد حادثه اینجا به پناه آمده ایم

توضیح بیتی از حافظ شیرین سخن:

الا یا ایها الساقی ادرکاسا و ناولها

                که عشق آسان نمود اول ولی افتاد مشکل ها

این بیت که هم ملمع است و هم تلمیح یعنی: ای ساقی جام های شراب رابچرخان وبنوشان که عشق اول آسان بنظر آمد اما بعد مشکلات زیادی  به همراه داشت.حافظ هرکس که  در انسان مستی عشق خدا را بوجود آورد را هم ، ساقی می داند  و او در اشعارش از پیمان عشق و وفای بین خداوند تبارک و  تعالی  و انسان در ابتدای خلقت بسیار یاد می کند از جمله در این بیت اول « که به  پیمانه کشی شهره  شدم  روز الست ». رازاین دنیا جزاین نیست که انسان خدا را بشناسد وعاشقش بشودوبه هرچه زیبایی هست عشق بورزد چه  اینها جلوه ای است از آن  زیبای  مطلق  « می بده تا دهمت آگهی ازسرقضا - که  بروی که شدم عاشق وازبوی که مست » و می گوید چون من یک جرعه ی  می عشق از دست ساقی ازل  ابتدای خلقت نوشیده ام تا ابد مست عشق خدایم.:«  سر زمستی برنگیرد تا بصبح روز حشر_هرکه چون من درازل یک جرعه خورد ازجام دوست»  در این بیت  می گوید: عشق خدا خیلی دلنشین  است  در ابتدای امر ساده و بدون مشکل بنظر می آمد اما  بدبختانه هوا وهوس حضرت آدم و حوا کار را مشکل کرد « پدرم نیز بهشت ابد ازدست بهشت » و با خوردن  گندم  به  این دنیا  تبعید  شدند. ومی گوید: من در کنار فرشتگان دربهشت برین جای داشته ام  این  جد اولم  حضرت آدم بود که  با  اشتباه خودش مرا به این دنیا آورد.« من ملک بودم وفردوس برین جایم بود - آدم  آورد درین دیر خراب آبادم» واکنون نیزهوا وهوس دنیا در ما انسان ها مانع عشق ورزی به معبود است و مشکلاتی  نه چندان کم  در راه عشق و وفای  به عهد معشوق بوجود می آورد بنا براین ای انسان اگر می خواهی  لذت عشق را از دست ندهی یادت باشد که دنیا برایت مشکلات بوجود می آورد و به  همین خاطر است  که در آخرین مصرع غزل همین حرف  را  تکرار نموده و می گوید: هرکس میخواهد به معشوق و محبوبی که دوستش دارد برسد باید دنیا و اسباب دنیا  را  از خود دور کند ( متی ماتلق من تهوی دع الدنیا و اهملها)

توضیح دو بیت حافظ                   

یک نوع طنزگونه در اشعار حافظ هست که حکایت از بی خیالی و

راحت بودن وی در کلام را دارد یعنی بسیار ساده با ما حرف می

زند بطوری که انسان احساس می کند به زبان خودمانی با ما گفتگو

می کند و اینگونه شعر گفتن باعث انبساط و شادی ما می شود. در

بیت زیر می گوید:یک کسی مرا نصیحت کرد و با طعنه زدن گفت

برو کم دم از عاشقی بزن جانم برو عشق را ترک کن.من هم به او

گفتم احتیاج به نصیحت جنابعالی ندارم با هم دعوا که نداریم کاکا

جون ترک عشق نمی کنم تو به راه خود برومن هم به راه خودمی

روم یعنی تمام جملات بالا در همین یک بیت استنباط می شود.:

     ناصح به طعن گفت که رو ترک عشق کن

                         محتاج  جنگ  نیست  برادر  نمی کنم

در بعضی ابیات هم با زبان عامیانه حرف می زند هم تصویر

سازی قشنگ دارد. در بیت زیر که بی اعتباری عمر را توصیف

می کند می گوید:در این دنیا حوادث در کمین نشسته اند ترا هدف

بگیرند و تو مانند اسب سواری هستی که دهانه از دستش رها

شده و مرکب تو هر جا خواست ترا می برد یعنی تو سوار بر

عمرت هستی و عمر لجام گسیخته به هر جا ترا می کشاند که

حادثه ای ناگهانی برایت اتفاق نیفتد.:

     در هر طرف زخیل حوادث کمینگهست

                          زانرو عنان گسسته دواند سوار عمر

داستانی از زبان مردم در باره حافظ شیرین سخن و طنزپرداز

می گویند از آنجایی که هیچ طبقه ای از نیش زبان طنز پرداز حافظ در امان نبوده است حتی محتسب –  صوفی ... مانند ابیات زیر :

  ای دل  طریق رندی  از محتسب  بیاموز           

                 مست است و در حق او کس این گمان ندارد

             ----------------------------------------------------

   صوفی شهربین که چون لقمه شبهه میخورد        

                 پاردمش  دراز باد  آن حیوان  خوش علف

عده ای  از اینها  که مورد طنز حافظ  بوده اند  حافظ  را  بدور از دین و ایمان  و   کافرمی پنداشته اند و روزی که حافظ ازاین دنیا رفت ومی خواستند او را درقبرستان مسلمانان مدفون نمایند و می گفته اند او را ببرید در قبرستان مغان و می فروشان و مغبچگان و آنهایی که برایشان شعر می سروده است دفن کنید اما در بین مردم کسانی  هم به طرفداری حافظ چانه می زدند و می گفتند او از مسلمانان حقیقی بوده شمااورا  نمی فهمیدبحث آنهاطولانی میشودیک نفر رند دربین جمع پیشنهادی را مطرح می کند   و میگوید آی مردم گوش کنیدمن میگویم بیایید از خودش بپرسیم تا معلوم شودکدامتان درست میگویید این کتاب که همه ی صفحاتش نوشته شده ازاشعاراوست رامی گشاییم ببینیم چه نوشته است اوکتاب راباز میکنددرصفحه ای که گشود نوشته بود :

     نصیب ماست بهشت ای خداشناس برو              

                                 که  مستحق  کرامت   گناهکارانند

 بعدازخواندن آن شعر مخالفین کوتاه می آیند و حافظ رادفن می کنند ومشهور است که از آن روز به بعد تفال ازدیوان حافظ مرسوم گشت وازاین داستان چنین بر می آید در مردم این باور وجود دارد که حافظ یک مومن حقیقی بوده است.

 ما درپیاله عکس رخ یاردیده ایم          ای بی خبر ز لذت شرب مدام ما

یک نکته بایدعرض کنم برای به نثرنوشتن ومعنی کردن اشعار حافظ عزیز دربسیاری اشعارش ابتدای جمله معنی بیت از مصرع دوم شروع می شود در این بیت نیز یعنی ای کسی که از لذت شراب نوشیدن ما بی خبری تونمی دانی که ماهنگام نوشیدن شراب درجام شراب عکس یارخود را می بینیم و یک نکته دیگرعرض کنم دربعضی ازاشعار حافظ هر وقت سخن از پیاله یا جام یا ساغرمی گوید منظورش این طاق آسمان است که بشکل جام  وارونه می باشد مانند: مصرع سوم از این رباعی حافظ (لب باز مگیریک زمان از لب جام = تا بستانی کام جهان از لب جام – درجام جهان چو تلخ وشیرین به هم است = این از لب یار خواه و آن از لب جام) ودرابیاتی مانند: خورشید می زمشرق ساغر طلوع کرد = گربرگ عیش می طلبی ترک خواب کن + چوآفتاب می ازمشرق پیاله برآمد = زباغ عارض ساقی هزارلاله برآید.. بنظرمن درهمین بیت نیزمنظور شاعراز پیاله همان قوس فلکی دنیاست که معنی بیت یعنی: ای انسانهائی که از لذت مستی مداوم ما بی خبرید بدانید که مستی مشاهده تجلی یار ازلی و ابدی ما است که ما دراین پیاله واژگون دنیا می بینیم وسرمست می شویم(عاشقم برهمه عالم که همه عالم ازوست.سعدی یا به هر جا بنگرم کوه و در و دشت=نشان از قامت رعنای تو بینم.باباطاهر)

توضیح غزل(53):

                                                                   غلامعلی(امیر)صالحی

این غزل غزلی عارفانه و  دارای وزن مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلات یعنی بحر مجتث مثمن مخبون مقصور می باشد.

منم که گوشه ی میخانه خانقاه منست          دعای پیر مغان ورد صبحگاه منست

در این بیت و ابیات دیگر این غزل  شاعر به عشق وافر خود به معبود ازلی و ابدی پرداخته  است. میخانه دراصطلاح عرفا یعنی عالم لاهوت. ورد یعنی ذکر دعا. بیت یعنی: من کسی هستم که عبادتگاه من گوشه میخانه است و ذکر دعای صبحگاهی من دعای پیر مغان است. در این بیت حافظ می توان بدور بودن از خانقاه دراویش راحس کرد اما تلویحا گفته است که باید پیری و مرادی داشت تا بتوان مراحل سلوک عرفان را پیمود. این بیت اقتباسی از آیه 25 سوره انسان است که می فرماید: نام پروردگارت را هر صبح و شام بیاد آور. و نکات دستوری این بیت: دارای نهاد و گزاره و مسند و مسندالیه و فعل ربطی است....

گرم ترانه ی چنگ صبوح نیست چه باک          نوای من به سحر آه عذرخواه منست

صبوح با فتحه صاد یعنی شرابی که در اول صبح نوشیده شود. بیت یعنی: اگر برای من ترانه ای که همراه با شراب بامدادی نوشیده شود نیست چه باک چون آهنگ دعای سحری که برای بخشش گناهانم بدرگاه پروردگار سر می دهم را دارم.

ز  پادشاه  و  گدا  فارغم  بحمد الله           گدای خاک در دوست  پادشاه  منست

من الحمد لله از پادشاه و گدا دست کشیده ام و با آنها کاری ندارم ، چون هر گدای خاکسار درگاه پروردگار که پادشاهان برحق ملک دلند پادشاه من است.در غزلی دیگر حافظ گفته است: مرا عهدیست با جانان که تا جان در بدن دارم – هواداران کویش را چو جان خویشتن دارم.

غرض زمسجد ومیخانه ام وصال شماست          جزاین خیال ندارم خدا گواه منست

منظور و مقصود من از رفتن به مسجد و میخانه عشق دیدار محبوب است ، چون همیشه در فکر اویم و بغیر از این فکر دیگری ندارم و خدا را شاهد می گیرم که چنین است و جز این نیست. عرفا این بیت را با مبحث «عزم» که یکی از صدمقام معنوی عرفان است مربوط می دانند.

مگر به تیغ اجل خیمه برکنم ورنی          رمیدن از در دولت نه رسم و راه منست

بجز شمشیر اجل خیمه وجود من را از جا برکند وگرنه فرار و دورشدن از درگاه محبوب در راه و رسم زندگی من نیست و من نیک بختی را در این درگاه می دانم و بس. این بیت با بیت بعد موقوف المعانی است.

ازآن زمان که براین آستان نهادم روی          فراز مسند خورشید تکیه گاه منست

شاعر بدنبال بیت قبل که از درگاه دوست گفته بود ادامه می دهد: ازآن زمانی که به درگاه دوست روی نهادم مقام و عزت من وجایگاه من بالای تخت خورشید جای دارد . این بیت را عرفا در مبحث«حیات جمع(نفس افتخار)» که یکی از صدمقام معنوی است آورده اند. خواجه عبدالله انصاری حیات را به سه درجه و هر درجه را نیز به سه نفس تقسیم نموده است: حیات سه درجه دارد حیات علم ، حیات جمع و حیات وجود و حیات علم دارای نفس خوف ، نفس رجاء و نفس محبت است و حیات جمع دارای نفس اضطرار ، نفس افتقار و نفس افتخار است. و حیات وجود دارای نفس هیبت ، نفس وجود و نفس انفراد است.....

گناه اگرچه نبود اختیار ما حافظ          تو در طریق ادب باش گو گناه منست

حافظ در این بیت خود را شخصیت ثانی فرض کرده است و این بیت را دو نوع می توان معنی کرد یکی اینکه: ای حافظ در انجام گناهی که انجام دادیم ما هیچ اختیاری نداشتیم ولی ادب را رعایت کن بگو من گناه کردم. اگر منظور از معنی این باشد جبری بودن هم می تواند منظور شاعر باشد اما بنظر می رسد منظور شاعر نوع دوم معنی است که یعنی: ای حافظ در گناهی که پدرما و مادر ما حضرت آدم و حضرت حوا انجام دادند و از بهشت اخراج شدند ما که باقی مانده آنهائیم هیچ اختیاری نداشتیم و اگر آنها این کار را نکرده بودند ما دراین دنیا نبودیم که مرتکب گناه شویم. معنی دوم به مفهوم اشعار حافظ و بینش او نزدیک تر است.

توضیح دوبیت عارفانه از حافظ شیرین سخن از کناب جامی از سبوی حافظ- غلامعلی صالحی:

ای فروغ ماه حسن از روی رخشان شما       آب روی خوبی از چاه زنخدان شما

 یعنی: ای محبوب من ای کسی که  ماه هم  روشنائیش راازصورت رخشان تو گرفته است و ای معشوقی که عرض و آبروی خوبان زیباروی هم  از زیبائی  جلوه گودی چانه توست.این بیت گرچه می تواندهم شاعرانه معنی شود و هم عارفانه اما بارعرفانی آن بیشتر است زیرا اغراق موجود دربیت برای معنی عاشقانه  غیر- ممکن است اما برای معنی عرفانی اغراق نیست بلکه عین حقیقت است.یعنی:ای جانانی که  تو زیبای مطلق ومنبع همه ی زیبائیها هستی و زیبائی  هر کسی  جلوه کوچکی اززیبائی بی نهایت تواست( برای  احترام  و برای رعایت قافیه و ردیف دراین بیت شما گفته  شده است)

باصباهمراه بفرست ازرخت گلدسته ای      بوکه بوئی بشنویم ازخاک بستان شما  

یعنی رخ تو گلی است که  بوی خوش آن تمام بوستان تورا فرا گرفته است وقتی  که  باد می وزد  دسته گلی ازرخسارت راهمراهش بفرست تاماهم ازبوی خوشی  که تمام خاک بوستان تو راخوشبو کرده است  بهره- مندشویم.(بوئی بشنویم غلط مصطلح است که  بجای بوئی ببوئیم بکارمی رود)این بیت نیزبیشترمی تواند عرفانی باشدتاعاشقانه چون بیت دیگری از حافظ را تداعی می کند که  کاملا عرفانی است.: بوی خوش توهرکس زبادصبا شنید- ازیارآشنا سخن آشنا  شنید.

 توضیح غزل(54):

                                                                     غلامعلی(امیر)صالحی

این غزل بر وزن مفاعلن فعلاتن مفاعلن فع لان یعنی بحرمجتث مثمن مخبون اصلم مسبغ می باشد:                                                                                

زگریه مردم چشمم نشسته در خونست       ببین که در طلبت حال مردمان چونست

مردم چشم یعنی مردمک چشم. این بیت دارای آرایه تشبیه است. این بیت را عرفا در مقام حزن از صد مقام معنوی ذکر نموده اند. بیت یعنی: برای رسیدن به وصال تو آنقدر گریه کرده ام که مردمک چشمم در خون نشسته است نگاه کن ببین که حال مردم عاشق برای رسیدن به وصال تو چگونه است.

بیاد لعل تو و چشم مست می گونت       زجام غم ، می لعل که می خورم خونست

وقتی که بیاد لب سرخ فام و چشم مست همانند می تو ، ساغرغم می نوشم دلم پر از خون است.

زمشرق سرکو ، آفتاب طلعت تو       اگر طلوع  کند  طالعم  همایونست

طالع اینجا یعنی سرنوشت. همایون یعنی خجسته و مبارک. این بیت دارای آرایه تشبیه می باشد. بیت یعنی اگر خورشید دیدار تو که همانند طلوع خورشید از مشرق زیباست را ببینم ستاره بخت و سرنوشت من خجسته و مبارک است.

حکایت لب شیرین کلام فرهادست       شکنج طره ی لیلی مقام مجنونست

مقام با ضمه میم یعنی جایگاه و قرارگاه. شکنج باکسرشین و فتحه کاف یعنی پیچ و تاب. این بیت دارای آرایه تلمیح است. بیت یعنی: سخن فرهاد فقط حکایت از لب شیرین دارد و قرارگاه دل دیوانه ی مجنون پیچ وتاب گیسوی لیلی است.

دلم بجوی که قدت همچوسرودلجویست    سخن بگو که کلامت لطیف وموزونست

که حرف تعلیل است. بیت یعنی: دلم را بدست آور برای این که قد تو به زیبایی سرو و دلربا است و سخن بگو که سخنانت دلنشین و با لطف فراوان و سنجیده شده است.

ز دور باده بجان راحتی رسان ساقی       که رنج خاطرم از جور دور گردونست

این بیت دارای آرایه جناس بین کلمات دور جور و دور است. دور گردون یعنی گردش روزگار. بیت یعنی: ای ساقی باده ی معرفت را به گردش درآور و به جان راحتی برسان تا از رنج گردش روزگار خلاصی یابم.

ازآن دمی که زچشمم برفت رود عزیز       کنار دامن من همچو رود جیحونست

رود یعنی فرزند. بیت یعنی: از روزی که فرزند عزیز از جلو چشمم برفت یعنی از جهان برفت ، ازبس گریه کردم اشک مانند رودخانه جیحون کنارم روان است.

چگونه شاد شوم اندرون غمگینم        باختیار که  از اختیار  بیرونست

من چگونه با اختیار خودم از ته دل شاد شوم؟ که این اختیار من نیست و از اختیار من بیرون است.

ز بیخودی طلب یار می کند حافظ       چو مفلسی که طلبکار گنج قارونست

این بیت دارای آرایه تلمیح است. شاعر در این بیت خود را شخصیت ثانی فرض نموده می گوید: حافظ در بیخودی و مستی بدنبال یار می گردد مانند همان گدا و بی چیزی است که خواستار گنج قارونست.

     چند بیت نوروزی از جناب حافط:

زکوی یار می آید نسیم باد نوروزی

                  ازاین باد ارمدد خواهی چراغ دل برافروزی

این نسیم نوروزی فرحبخش از سرزمین معشوق من می آید(بهشت

برایت تداعی می شود)و اگر به این نسیم التفات کنی به توانائیش پی

می بری و بیشترعاشقش می شوی وکدورت ازدلت زدوده می شود

و شاد می گردی.

 چو گل گر خرده ای داری خدا را صرف عشرت کن

                  که قارون را غلطها داد سودای زراندوزی

تورا بخدا قسم می دهم اگرمقدار کمی هم زروسیم  داری اندوخته

نکن و دراین بهارلذتبخش خرج لذت زندگی کن(بارها شنیده ایم)

که قارون با آنهمه ثروت به چه سرنوشتی دچار گردید.

 زجام گل دگر بلبل چنان مست می لعل است

                  که زد برچرخ فیروزه صفیرتخت فیروزی

بلبل را ببین با نگاه به کاسه برگ گل که مانند جام است مست

می شود وازسرمستی آهنگ تخت فیروزی را برآسمان نیلگون

این دنیا می خواند.

  به صحرا رو که از دامن غبار غم بیفشانی

                  به گلزارآی کز بلبل غزل گفتن بیاموزی

به صحرا برو وغمهایت را دور بریز.به گلزارها برو و غزلخوانی

را ازبلبل یاد بگیر

چو امکان خلود ایدل در این فیروزه ایوان نیست

      مجال عیش فرصت دان به فیروزی وبهروزی...

وقتی که امکان همیشه ماندن دراین دنیا نیست فرصت را غنیمت

بشمار با پیروزی و بهروزی به عیش بپرداز.

توضیح غزل(52)

                                                                غلامعلی(امیر)صالحی

روزگاریست که سودای بتان دین منست           غم این کار نشاط دل مسکین منست

وزن این غزل فاعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلات یعنی بحر رمل مثمن مخبون مقصور است. این

غزل غزلی است با ردیف(منست) و قافیه(این). سودا  یعنی سیاه در حالت مؤنث اینجا یعنی

عشق. بیت یعنی: زمانی طولانی است که عشق زیبارویان روش آیین من است. رنج  و

ناراحتی های این کار برای دل بیچاره ی من لذت بخش است.

دیده ی روی تو را دیده ی جان بین باید          وین کجا مرتبه ی چشم جهان بین منست

یعنی: چشمی که بتواند جان را ببیند باید باشد که بتوان با آن روی تو را دید و این چشم من

که تنها موجودات جهان را می بیند کجا می تواند رویت را ببیند؟  این بیت  حافظ عزیز را

درمبحث  مقام مشاهده که یکی از صد مقام معنوی است آورده اند که  به آن مبحث عرفانی

اشاره  دارد.خواجه عبدالله انصاری درکتاب منازل السائرین بسه مشاهده اشاره نموده است:

مشاهده معرفت – مشاهده معاینه – مشاهده جمع....

یار من باش که زیب فلک و زینت دهر          از مه روی تو و اشک چو پروین منست

زیب یعنی زینت ، آرایش. پروین نام ستاره ای است. دراین بیت آرایه لف و نشرمرتب

وجود داردچون مه روی به زیب فلک واشک پروین به زینت دهر ربط  دارد.بیت یعنی:

یار من باش برای اینکه زینت سپهر گردون اززیبایی  روی تو و از اشک شوق من  که 

مانند  ستاره  پروین  است می باشد.

تا مرا عشق تو تعلیم سخن گفتن کرد          خلق را ورد زبان مدحت و تحسین منست

از زمانی  که عشق تو به من سخن گفتن آموخت ، مدح و تحسین نمودن  من  ورد  زبان

مردم شده است.

دولت فقر خدایا به من ارزانی دار          کاین کرامت سبب حشمت و تمکین منست

تمکین یعنی قدرت بخشیدن ، پابرجایی. دولت یعنی  ثروت ، دارایی.... کرامت  یعنی 

بخشندگی. پیامبر اکرم(ص) فرمود: الفقر و فخری یعنی درویشی  و نیازمندی  به  حق

تعالی از افتخارات  من است. یعنی اینکه درهمه وقت انسان خود را نیازمند حق  ببیند

، از مباهات است. ارزانی اینجا یعنی درخور، شایسته. بیت یعنی: پروردگارا مرا

شایسته ی داشتن دولت فقر بگردان زیرا این بخشندگی فقرباعث بزرگی وقدرت برای

من می شود.

خداوند تبارک وتعالی درآیه15سوره فاطر فرمود یا ایهاالناس انتم الفقرا الی الله...ای

مردم شما همه فقیر هستید ومحتاج به خدا می باشید...یکی ازمقامات معنوی درعرفان

فقر است فقریعنی تهی دستی اما چون عموم فقیر و ثروتمند در امر حیات محتاج به

خداوند هستند پس اینواژه را نمی توان مختص تهی دستان دانست. سخن دراحتیاج ما

واستغنای  معشوق  است – چه سود افسونگری ای دل که در دلبرنمی گیرد (حافظ).

واعظ شحنه شناس این عظمت گو مفروش          زانکه منزلگه سلطان دل مسکین منست

به نصیحت گو که با نگهبان شهر آشناست بگو این قدر فخر مفروش از آن جهت که  تو اگر

با نگهبان شهر آشنایی ، دل من سرای پادشاه عالم هستی است. چون خداوند فرموده است من 

در دل شکسته دلان جا دارم.

یا رب این کعبه مقصود تماشاگه کیست؟          که مغیلان طریقش گل و نسرین منست

مغیلان درخت خارداری است که در راه مکه می روید. بیت یعنی: خدایا این کعبه مقصود

توتفرجگاه کدام محبوب است که خارهای مغیلان راهش برای من مانند گل نسرین است.

حافظ از حشمت پرویز دگر قصه مخوان          که لبش جرعه کش خسرو شیرین منست

حافظ در این بیت خود را شخصیت ثانی فرض نموده  به خود می گوید ای  حافظ  دیگر از

عظمت و بزرگی خسرو پرویز سخن مگو زیرا با آن عظمتش ته پیاله نوش و به اصطلاح

کاسه لیس سلطان قلب من است.

                                                                     غلامعلی(امیر)صالحی

این غزل بر وزن فاعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلات یعنی بحر رمل مثمن مخبون مقصور است. این غزل دارای هشت بیت با قافیه«آر» و ردیف«منست» می باشد که در همه ی ابیات شاعر که خود را یک عاشق مخلص می داند به وصف حال یک عاشق مخلص نسبت به محبوب می پردازد. می توان گفت این غزل گوشه ای از حال عاشقی از زبان حافظ است.

لعل سیراب بخون تشنه ، لب یار منست          وز پی دیدن او ، دادن جان کار منست

مصراع اول دارای دو آرایه تشبیه و تشخیص است ، بیت دارای دو جمله است ، واو حرف عطف است. لعل گوهر سرخ رنگ ، مشبه به برای لب و موصوف برای سیراب و برای بخون تشنه است. تشنه یعنی مشتاق. لب مضاف برای یار و یار مضاف برای من و مضاف الیه برای لب است ... بیت یعنی: لب یار من که مانند لعلی که مشتاق خوردن خون است و از خون سیراب شده و به رنگ سرخ زیبایی شده است و بدنبال دیدن یارم در این حالت ، کار من اینست که از شوق یار جان می سپارم.

شرم از آن چشم سیاه بادش و مژگان دراز          هرکه دل بردن او دید و در انکار منست

هرکسی که دل بردن یار مرا دید و مرا از عشق او منع و سرزنش کرد از آن چشم سیاه زیبا و مژگان بلند قشنگش شرمسار باشد ( یعنی زمانی که هرکس با این زیبایی ببیندش به من حق می دهد که عاشقش باشم به این دلیل شرمنده می شود.)

ساروان رخت به دروازه مبر کان سر کو          شاهراهیست که منزلگه دلدار منست

ساروان: شتربان ، ساربان. رخت: اثباب ، بار و بنه. قدیم موقع مسافرت اثاثیه سفر را به دروازه شهر می بردند که آنجا سوار شترها کنند و بروند مسافرت. بیت یعنی: ای ساربان بار و بنه مرا به دراوزه مبر چون سر کوه اینجا شاهراهی است که منزلگاه یار من است. ( یعنی جایی بهتر از اینجا برای من نیست.)

بنده ی طالع خویشم که درین قحط وفا          عشق آن لولی سرمست خریدار منست

طالع یعنی طلوع کننده اینجا یعنی بخت و سرنوشت. لولی یعنی کولی ، محبوب زیبارو و خوش آواز. بیت یعنی: من بنده ی بخت و اقبال خودم هستم ( از بخت خودم سپاسگزارم ) که در این زمانه ای که وفاکردن کمیاب است آن محبوب زیباروی خوش آواز خریدار من و به من وفادار است.

طبله ی عطر گل و زلف عبیرافشانش          فیض یک شمه ز بوی خوش عطار منست

عطار من اینجا یعنی محبوب من. بیت یعنی: بوی خوشی که صندوقچه ی گل و زلف خوشبوی گل دارد ، یک بخشش جزیی از بوی خوش جانان من است.

باغبان همچو نسیمم ز در خویش مران          کاب گلزار تو از اشک چو گلنار منست

ای باغبان مرا مانند نسیم از در باغ خودت دور نکن برای اینکه گلهای باغ تو از اشک مانند گل انار من سیراب شده است.

شربت قند و گلاب از لب یارم فرمود          نرگس او که طبیب دل بیمار منست

چشم زیبای محبوب من که به زیبایی گل نرگس است و طبیب دل بیمار من است ، برای درمان  بیماری دل من شربت قند و گلاب از لب یارم را تجویز نمود.

آنکه در طرز غزل نکته به حافظ آموخت          یار شیرین سخن نادره گفتار منست

حافظ در این بیت خود را شخصیت ثانی فرض نموده است. نادره گفتار یعنی سخنان کم یاب. نادره گفتار و شیرین سخن هرکدام صفت مرکب اند و موصوفشان یار است. بیت یعنی: آنکسی که در سرودن غزل نکته های زیبا به حافظ آموزش داد ، یار شیرین سخن من است که سخنانش از زیبایی کمیاب است.

بمناسبت بیستم مهر روز بزرگداشت حافظ عزیز

                                 مست غزل حافظ

 ای حافظ خوش الحان مست می ناب اولی

                       تو مست نما که ما مست تو جناب  اولی

 مستم ز تو در پیری گرچه تو همی گفتی

                       رندی و طربناکی  در عهد شباب  اولی

 از همچو  تو دلداری  دل  بر نکنم آری

                       چون شعرزلال توازمشک وگلاب اولی

 گویند  در آن  دنیا   بینیم   اقارب  را

                       در سر هوسم اینکه دید تو جناب  اولی

 یک بوسه نمودیم ما برساغر تو حافظ

                  چون مست زاشعارت ازمست شراب اولی

                                             ( امیر )

                                                   غلامعلی(امیر)صالحی

وزن این غزل مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلات یعنی بحر مجتث مثمن مخبون مقصور است. این غزل دارای ردیف (خویشتن است) و قافیه (آی) است. بیت آخر غزل اقتباسی از قرآن مجید و بیت پنجم را در شرح (خلق) که یکی از صدمقام عرفانی است مربوط دانسته اند و بیت ششم به نوعی بیت پنجم را تأیید نموده است که در ابیات مربوطه توضیح خواهم داد.

بدام  زلف  تو  دل  مبتلای  خویشتن  است     بکش بغمزه که اینش سزای خویشتن است

دل من خودش را گرفتار دام زلف تو نموده است تو نیز با غمزه ای او را بکش برای اینکه سزایش هم اینست.

گرت   ز دست  بر آید   مراد   خاطر ما    بدست باش که خیری بجای خویشتن است

بدست باش مختلف معنی شده: آگاه باش ، زودباش ، همت کن که زودباش بنظرم مناسب تر است. خیری یعنی یک خیر (ی) آن (ی) وحدت است. بیت یعنی: اگر می توانی آرزوی دل مرا برآوری ، زودباش این کار را بکن چون این کار درجای خود یک امر خیر است.

بجانت ای بت شیرین دهن که همچون شمع    شبان  تیره  مرادم فنای خویشتن است

ب : حرف قسم. ای: ندا. بت شیرین دهن یعنی محبوب: منادا. شبان جمع شب ان علامت جمع. بیت یعنی: ای محبوب شیرین دهان من بجانت قسم که مانند شمع آرزوی من فدای تو شدن است.

چون رآی عشق زدی با تو گفتم  ای  بلبل     مکن که آن گل خندان برای خویشتن است

رآی یعنی فکر کردن. گل خندان: موصوف و صفت است اینجا یعنی معشوق بلبل. بیت یعنی: وقتی فکر عشق ورزیدن به گل را نمودی به تو گفتم این کار را نکن چون خودخواه و خودپسند است.

بمشک چین و چگل نیست بوی گل محتاج    که  نافهاش  ز بند  قبای   خویشتن  است

نافهاش: ها علامت جمع و ش ضمیر سوم شخص مفرد که مرجعش گل است. چگل با فتحه چ وفتحه گ نام شهری در ترکستان که مشک های چین و چگل مشهورند و چگلی ها در اشعار به زیبایی و خوش اندامی شهرت دارند.  انسانهای معطر به خود عطر و مشک می زنند تا خوشبو شوند در این بیت شاعر گل را به آن انسانها مانند دانسته با این تفاوت که آن انسانها به خود عطر می زنند تا خوشبو شوند اما گل را گفته است در بند قبایش یعنی در شکاف گلبرگهایش ، بوی خوش مشک تولید می شود. بیت یعنی: گل به مشک های چین  و چگل احتیاج ندارد برای اینکه در گلبرگهایش بوی خوش تولید می شود و نافه ی  مشک فراوان دارد. در توضیح عرفانی این بیت آنچنانکه در ابتدای غزل نوشتم اشاره دارد به یکی از یکصد مقام معنوی که در مطالب عرفانی آمده است موضوعی بنام خلق. سالک با خودسازی خود به مرحله ای از عرفان می رسد که دارای حسن خلق میشود. دراین توضیحات گفته شده حسن خلق ذاتی است و عارضی نیست یعنی سالک اخلاق نیکی را که خداوند تبارک و تعالی ذاتاً در وجودش نهاده حفظ نموده  و بارور می نماید. یعنی همه ی انسانها با اخلاق نیک بدنیا آمده اند اگر انسانهای بد وجود دارند با تأثیرات منفی و تربیت های نادرست محیط بد می شوند.

مرو   بخانه ی  ارباب  بی  مروًت  دهر    گه گنج عافیتت در سرای خویشتن است

این بیت گرچه به تنهایی معنی خود را دارد اما با مفهوم بیت قبل هم بی ارتباط نیست. گنج عافیت آرایه تشبیه صریح. عافیت یعنی تندرستی ، صحت کامل و رستگاری. بیت یعنی: ای انسان به خانه ناجوانمرد روزگار تمایل نداشته باش چون رستگاری و خوشبختی تو در خانه خودت و وجود خودت است. منظور اینست که دل به دنیاپرستان و دنیاپرستی نسپار و به فطرت و ذات خوبی که خداوند در وجودت نهاده است دل ببند تا خوشبخت شوی.

بسوخت حافظ  و در شرط  عشقبازی او  هنوز بر سر عهد و وفای خویشتن است

یعنی حافظ اگر چه برای شرط عشقی که با محبوب خود بسته بود سوخت و آتش گرفت اما دست از وفای به عهد خویش نکشید وبرسرعهد خود مقاوم و پابرجاست. این بیت آیه23سوره احزاب را تداعی می کند که فرموده است: من المومنین صدقوا ماعاهدواالله علیه... برخی از آن مومنان بزرگ مردانی هستند که به عهد و پیمانی که با خدا بستند کاملا وفا کردند...( ترجمه آقای مهدی الهی قمشه ای)