زمانی که اسلام ظهور کرد، در میان اعراب مسأله خویشاوندپرستی و تفاخر به قبیله و نژاد به شدت وجود داشت. عربها در آن زمان چندان به عربیت خود نمی‏بالیدند، زیرا هنوز قومیت عربی به صورتی که عرب خود را یک واحد در برابر سایر اقوام ببیند وجود نداشت. واحد مورد تعصب عرب واحد قبیله و ایل بود.

اعراب به اقوام و عشایر خویش تفاخر می‏کردند. اما اسلام نه تنها به این احساسات تعصب آمیز توجهی نکرد، بلکه با شدت با آنان مبارزه کرد. قرآن کریم در کمال صراحت فرمود: «یا ایهَا النّاسُ انّا خَلَقْناکمْ مِنْ ذَکرٍ وَ انْثی‏ وَ جَعَلْناکمْ شُعوباً وَ قَبائِلَ‏

بعدها که در اثر تسلط امویان و سیاست ضد اسلامی آنها عده‏ای از اعراب عنصر عربیت را پیش کشیدند و آتش تعصبات قومی و نژادی را برافروختند، سایر اقوام مسلمان بالخصوص بعضی از ایرانیان به مبارزه با آنها برخاستند و شعار این دسته آیه فوق بود و خود را «اهل تسویه» یعنی طرفدار مساوات می‏نامیدند و به مناسبتِ کلمه‏ «شعوباً» که در آیه مزبور آمده است خود را «شعوبی» می‏خواندند. مطابق تفسیر بعضی از مفسرین و روایت امام صادق علیه السلام مقصود از کلمه «قبایل» واحدهایی نظیر واحد عربی است که به صورت قبیله زندگی می‏کنند، و مقصود از کلمه «شعوب» واحدهای ملی است که به صورت یک واحد بزرگتر زندگی می‏کنند.

بنابراین، وجه اینکه «شعوبیه» خود را به این نام خوانده‏اند روشن است و این خود می‏رساند که نهضت شعوبی یک نهضت ضد تعصب عربی و یک نهضت طرفداری از اصول اسلامی بوده است؛ لااقل اساس این نهضت چنین بوده است. اگر احیاناً افراد معدودی کار خود را به ضدیت با اسلام کشانده باشند دلیل بر ضداسلامی بودن شعوبیان نمی‏شود «2» به اعتراف همه مورخین، حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله در مواقع زیاد این جمله را تذکر می‏داد: «ایهَا النّاسُ کلُّکمْ لِادَمَ وَ ادَمُ مِنْ تُرابٍ، لافَضْلَ لِعَرَبِی عَلی‏ عَجَمِی الّا بِالتَّقْوی‏» «3» یعنی همه شما فرزندان آدم هستید و آدم از خاک آفریده شده است، عرب نمی‏تواند بر غیر عرب دعوی برتری کند مگر به پرهیزکاری.

پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله در روایتی افتخار به اقوام گذشته را یک چیز گندناک می‏خواند و مردمی را که بدین گونه از کارها خود را مشغول می‏کنند به «جُعَل» [سوسک‏] تشبیه می‏کند. اصل روایت چنین است: «لِیدَعْنَ رِجالٌ فَخْرَهُم بِأَقْوامٍ، انَّما هُمْ فَحْمٌ مِنْ فَحْمِ جَهَنَّمَ اوْ لَیکونَنَّ اهْوَنَ عَلَی اللَّهِ مِنَ الْجِعْلانِ الَّتی تَدْفَعُ بِانْفِهَا النَّتَنَ» ¹ یعنی آنان که به قومیت خود تفاخر می‏کنند، این کار را رها کنند و بدانند که آن مایه‏های افتخار جز زغال جهنم نیستند و اگر آنان دست از این کار نکشند، نزد خدا از جعلهایی که کثافت را با بینی خود حمل می‏کنند پست‏تر خواهند بود پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله سلمان ایرانی و بلال حبشی را همان گونه با آغوش باز می‏پذیرفت که فی المثل ابوذر غفاری و مقداد بن اسود کنْدی و عمار یاسر را، و چون سلمان فارسی توانسته بود گوی سبقت را از دیگران برباید به شرف‏ «سَلْمانُ مِنّا اهْلَ الْبَیتِ» ² نائل شد.

رسول اکرم صلی الله علیه و آله همواره مراقبت می‏کرد که در میان مسلمین پای تعصبات قومی- که خواه ناخواه عکس العمل‏هایی در دیگران ایجاد می‏کرد- به میان نیاید.

در خطبه 80 نهج البلاغه به نقل از امیرالمومنین علیه السلام این گونه آمده است که حضرت بعد از جنگ با سپاه جمل به سرکردگی عایشه فرمودند:

مَعَاشِرَ النَّاسِ إِنَّ النِّسَاءَ نَوَاقِصُ الْإِیمَانِ نَوَاقِصُ الْحُظُوظِ نَوَاقِصُ الْعُقُولِ فَأَمَّا نُقْصَانُ إِیمَانِهِنَّ فَقُعُودُهُنَّ عَنِ الصَّلَاةِ وَ الصِّیَامِ فِی أَیَّامِ حَیْضِهِنَّ وَ أَمَّا نُقْصَانُ عُقُولِهِنَّ فَشَهَادَةُ امْرَأَتَیْنِ كَشَهَادَةِ الرَّجُلِ الْوَاحِدِ وَ أَمَّا نُقْصَانُ حُظُوظِهِنَّ فَمَوَارِیثُهُنَّ عَلَى الْأَنْصَافِ مِنْ مَوَارِیثِ الرِّجَالِ ؛

زن، ایمانش ناقص است، زیرا در ایام عادت از نماز و روزه محروم است، عقلش کم است، زیرا شهادت دو زن معادل یک مرد است، و حظ مالی او نیز نصف سهمیه مرد است.

موضوع مورد بحث ما در این نوشتار بحث برانگیزترین فراز این فرمایش یعنی «نقصان عقلی زنان» است.

این سخن که در برخورد اول برای بسیاری از شنوندگان به خصوص اگر از جنس زنان باشند انتقاد برانگیز و غیر قابل قبول است؛ با کمی دقت و مطالعه شرح و توضیح آن گره‌ از درک آن برداشته شده و معنایش روشن می شود.

برای روشن شدن موضوع به ادامه ی مطلب برید

وقد سأله ذعلبٌ الیمانی فقال: هل رأیت ربّك یا أمیرالمؤمنین؟ فقال علیه السلام :

أفأعْبُدُ ما لا أرى ؟

قال: وكیف تراه؟

قال: لا تُدْركُهُ الْعُیُونُ بمُشاهدة الْعیان، ولكنْ تُدْركُهُ الْقُلُوبُ بحقائق الاْیمان، قریبٌ من الاْشْیاء غیْرُ مُلامسٍ، بعیدٌ منْها غیْرُ مُباینٍ، مُتكلّمٌ بلا رویّةٍ، مُریدٌ بلا همّةٍ صانعٌ لا بجارحةٍ لطیفٌ لا یُوصفُ بالْخفاء، كبیرٌ لا یُوصفُ بالْجفاء بصیرٌ لا یُوصفُ بالْحاسّة، رحیمٌ لا یُوصفُ بالرّقّة، تعْنُو… الْوُجُوهُ لعظمته، وتجبُ الْقُلُوبُمنْ مخافته.

 (ذعلب یمانى از او پرسید:

اى امیرمومنان آیا پروردگار خود را دیده اى؟

فرمود: آیا چیزى را كه نبینم مى پرستم؟

گفت: چگونه او را مى بینى؟

فرمود:چشمان نبینند او را عیان،اما دل ها او را درک کنند به حقیقت ایمان!

به هر چیز نزدیک است ولی نه چسبنده،و دور است ولی نه گسسته،می گوید،ولی نه به اندیشگی،اراده می کند ولی نه از روی خواهندگی،سازنده است ولی نه با اندامه ها،لطیف است اما سخت پوشیده،بزرگمرتبه است و نیست جفا پیشه،بیناست اما نه به طریق حس دیده،مهربان است،ولی نه که دل سوزانده،چهره ها پایین افتادند از عظمت او و دل ها در هراسند از هیبت او.

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

اینبار بجای عمق و باطن سخن امام علی(ع) (که خود البته دنیای دیگری است)به ظاهر کلام دقت کنید.

می بیند چطور در یک متن نثر حضرت کلمات را کنارهم به صورت آهنگین قرار دادند طوری که همانند شعر دارای قافیه و وزن شده !

وقتی ذعلب یمانی برای ناتوان نشان دادن حضرت قصد پرسش سوالی به ظاهر سخت را کرده امام علی همان لحظه چنان پاسخ این فرد را داده که حتی اگر از عمق کلام هم چشم پوشی کنیم فصاحت و بلاغت این کلام فرد رو در همان لحظه ی اول متحیر میکنه،این کلام واقعا نمیتونه ازآن فردی عادی باشه،

البته این تنها یه خطبه ی ساده از نهج البلاغه است.امام در تمام خطبه ها و نامه ها و کلمات قصارشان از چنان فصاحتی برخوردار بودند که تنها ادبا و سخن شناسان می تونند به طور واقعی درکش کنند.

*ابن ابی الحدید در جلد چهارم کتاب خود در شرح نامه امام به عبدالله بن عباس پس از فتح مصر به دست سپاهیان معاویه و شهادت محمد ابن ابی بکر که امام حبر این فاجعه را برای عبدالله به بصره می نویسد می گوید:

فصاحت را ببین که چگونه افسار خود را به دست این مرد داده و مهار خود را به او سپرده است.نظم عجیب الفاظ را تماشا کن،یکی پس از دیگری می آیند و در اختیار او قرار می گیرند، مانند چشمه ای که خود به خود و بدون زحمت از زمین بجوشد.سبحان الله!جوانی از عرب در شهری مانند مکه،بزرگ میشود با هیچ حکیمی برخورد نکرده است اما سخنانش در حکمت نظری بالادست سخنان افلاطون و ارسطو قرار گرفته است با اهل حکمت عملی معاشرت نکرده است اما از سقراط بالاتر رفته است و...

*علی الجندی،رئیس دانشکده علوم در دانشگاه قاهره در مقدمه کتاب "علی بن الابیطالب،شعره و حکمه" درباره ی نثر علی(ع)می گوید:

نوعی خاص از آهنگ موسیقی که بر اعماق احساسات پنجه می افکند در این سخنان هست.از نظر سجع چنان منظوم است که میتوان آنرا "شعر منثور"نامید.

* یه لحظه فکر کنید همه ی شاعران و ادیب های که ما در فرهنگ خودمون ازشون به بزرگی نام می بریم تا صد ها سال هم نامشان ورد زبان هاست مثل فردوسی،سعدی،نظامی فقط یه شاعرن که در یک بعد از دنیای شعر و ادب به تبحر رسیدند هر یک ازاین شاعران در یک زمینه ی خاص استعداد دارند و در رشته ی خود اول اند و هیچکدام در رشته ی دیگری نبوغی به خرج نداده اند.اما سخن علی (ع) در همه ی ابعاد به کمال رسیده از جمله اخلاق و تهذیب نفس،موعظه و حکمت،حکومت و عدالت،حماسه و شجاعت،دعا و مناجات و...

با این همه حضرت علی فقط یک ادیب و سخنور نبوده ،بهترین جنگجو،بهترین عابد،بهترین عادل و حاکم،بهترین پدرو...او در همه ی میدانها یک قهرمان واقعی بوده.

سخن برای او فقط یک وسیله بوده نه هدف او هیچوقت نمیخواسته به این وسیله یک شاهکار ادبی و هنری از خودش باقی بذاره.

* برگرفته،خلاصه یجورایی حاصل مطالعه کتاب سیری در نهج البلاغه شهید مطهری.

در کلمات مولا در نهج البلاغه جزء کلماتی که حضرت در فاصله ضربت خوردن و شهادت یعنی در آن فاصله حدود چهل و پنج ساعت آخر زندگی فرموده‌اند، یکی این دو جمله است که تعبیر خیلی عجیبی است. می‌فرماید: «غَداً تَعْرِفونَنى وَ یکشَفُ لَکمْ سَرائِرى»  فردا مرا خواهید شناخت؛ یعنی امروز مرا نشناخته‌اید، زمان من مرا نشناخت، آینده مرا خواهد شناخت «وَ یکشَفُ لَکمْ سَرائِرى» (سرائر یعنی سریره‌ها، امور مخفی، اموری که در این زمان چشمها نمی‌تواند آنها را ببیند، مثل گنجی که در زیر زمین باشد) مخفیات وجود من فردا برای شما کشف خواهد شد، و همین‌طور هم شد.

علی را مردم، بعد از زمان خودش بیشتر از زمان خودش شناختند. علی را در زمان خودش چه کسی شناخت؟ یک عده بسیار معدود. شاید تعداد آنهایی که علی را در زمان خودش واقعاً می‌شناختند، از عدد انگشتان دو دست هم تجاوز نمی‌کرد.

پیغمبر اکرم راجع به کلمات خودشان این جمله را در حجة الوداع فرمودند (ببینید چه کلمات بزرگی!):  خدا خرّم کند چهره آن کس را (خدا یار آن کس باد) که سخن مرا بشنود و حفظ و ضبط کند و به کسانی که سخن مرا نشنیده‌اند، به آنهایی که در زمان من هستند ولی اینجا نیستند یا افرادی که بعد از من می‌آیند، برساند. یعنی حرفهای مرا که می‌شنوید، حفظ کنید و به دیگران برسانید  بسا کسانی که حامل یک حکمت و حقیقت‌اند درصورتی که خودشان اهل آن حقیقت نیستند، یعنی آن عمق و معنی آن حقیقت را درک نمی‌کنند،

و چه بسا افرادی که فقهی را، حکمتی را، حقیقتی را حمل می‌کنند، حفظ می‌کنند، بعد منتقل می‌کنند به کسانی که از خودشان داناترند.معنای جمله این است که شما اینها را حفظ کنید و به دیگران برسانید. بسا هست که شما اصلًا عمق حرف مرا درک نمی‌کنید ولی آن دیگری که می‌شنود، می‌فهمد؛ شما فقط ناقلی هستید، نقل می‌کنید. و باز بسا هست که شما چیزی می‌فهمید ولی آن کسی که بعد، شما برای او نقل می‌کنید بهتر از شما می‌فهمد. مقصود این است که سخنان مرا برسانید به نسلهای آینده که معنای سخن مرا از شما بهتر می‌فهمند.

علی علیه السلام فرمود آینده مرا بهتر خواهد شناخت. پیغمبر صلی الله علیه و آله هم فرمود در آینده معانی سخن مرا بهتر از مردم حاضر درک خواهند کرد. این است معنای اینکه ارزش یک چیز در زمان خودش آنچنانکه باید، درک نمی‌شود؛ باید زمان بگذرد، بعدها آیندگان تدریجاً ارزش یک شخص، ارزش کتاب یا سخن یک شخص، ارزش عمل یک شخص را بهتر درک می‌کنند.

جبران خلیل جبران نویسنده ی  عرب زبان مسیحی است با اینکه مسیحی است، از شیفتگان علی بن ابیطالب علیه السلام است جبران خلیل می‌گوید: من نمی‌دانم چه رازی است که افرادی پیش از زمان خودشان متولد می‌شوند، و علی از کسانی است که پیش از زمان خودش متولد شده است. می‌خواهد بگوید علی برای زمان خودش خیلی زیاد بود. آن زمان، زمان علی نبود. ولی حقیقت بهتر، همان است که خود علی علیه السلام فرموده است که اصلًا این گونه اشخاص در هر زمانی متولد بشوند، پیش از زمان خودشان متولد شده‌اند. علی علیه السلام اگر امروز هم متولد شده بود، پیش از زمان خودش بود؛ یعنی آنقدر بزرگند که زمان خودشان، هر زمانی باشد، گنجایش این را که بتواند آنها را بشناسد و بشناساند و معرفی کند، ندارد؛ باید مدتها بگذرد، بعد از مرگشان بار دیگر بازیابی و بازشناسی شوند و به اصطلاح امروز تولد جدید پیدا کنند.