«غدیر» در زبان عربی به معنی گودال و «خم» نام محلی نزدیک منطقة «جحفه» است. که در آن روزگار چشمه‌ای روان و درختانی کهنسال داشت. به دلیل موقعیت سوق الجیشی «غدیر خم» حاجیان شهرها و سرزمین‌های مختلف عربستان پس از انجام مناسک حج و هنگام بازگشت به شهر و دیارشان در این منطقه از هم جدا می شدند.

آنچه نام این محل را در تاریخ اسلام مهم و به یادماندنی کرده است به سال دهم هجری و تصمیم پیامبر اسلام (ص) برای زیارت خانه خدا و به جا آوردن مراسم حج و اعلام ایشان مبنی بر اینکه امسال آخرین حج ایشان خواهد بود، برمی‌گردد. لذا مردم شهرها و مناطق مختلف عربستان به وسیله قاصدانی از این امر مطلع شدند.

در پی این فراخوان پیامبر اسلام(ص) با اجتماع عظیمی از مردم، مدینه را به قصد مکه ترک فرمودند. اجتماع باشکوهی از مسلمانان آن سال در مراسم حج شرکت کردند؛ که آن سال حجه الوداع پیامبر(ص) بود. پس از پایان مراسم حج پیامبر(ص) دستور دادند که حجاج باید حرکت کنند تا در غدیر خم حاضر باشند. همچنین پیامبر به ۱۲ هزار نفر از حجاج یمن – که مسیرشان متفاوت بود – دستور دادند همراه حجاج به غدیر خم بیایند. در مسیر بازگشت حجاج، جبرئیل بر پیامبر وارد و این آیه را نازل کرد: «هان! ای پیامبر! آنچه را که از سوی پروردگارت به تو نازل شده است تبلیغ کن و اگر چنان نکنی پیام رسالت را انجام نداده ای و خداوند تو را از مردم حفظ می فرماید.» ( سوره مائده، آیه ۶۷ )

در پی ابلاغ این دستور پیامبر دستور توقف کاروان حجاج را در منطقه غدیر خم دادند و امر فرمودند کسانی که جلوتر هستند بازگردند و کسانی که عقب مانده اند به اجتماع حجاج در غدیر خم برسند. اجتماعی که تعداد آن را بین نود تا صد و بیست هزار نفر ذکر کرده‌اند. پیامبر اسلام (ص) در آن روز گرم سوزان بر بالای منبری از جهاز شتران در حالی که حضرت علی (ع) در کنار ایشان قرار داشت خطبه ای ایراد فرمودند. پیامبر(ص) در این خطبه با ستایش و حمد خدا شروع و حدیث ثقلین را بیان فرمودند سپس در حالی که دست حضرت علی (ع) را بلند نمودند تا همه مردم ایشان را درکنار رسول خدا مشاهده نمایند، از مردم پرسیدند: «ای مردم آیا من از خود شما بر شما اولی و مقدم‌ نیستم؟» مردم پاسخ دادند: «بله ای رسول خدا.» حضرت در ادامه فرمودند: « خداوند ولی من است و من ولی مؤمنین هستم و من نسبت به آنان از خودشان اولی و مقدم می باشم.» آنگاه فرمودند: «پس هر کس که من مولای او هستم علی مولای اوست.» سه بار این جمله را بیان کردند و فرمودند: « خداوندا، دوست بدار و سرپرستی کن، هر کسی که علی را دوست و سرپرست خود بداند و دشمن بدار هر کسی که او را دشمن دارد و یاری نما هر کسی که او را یاری می نماید و به حال خود رها کن، هر کس که او را وا می گذارد.»

پس خطاب به حجاج فرمودند: «ای مردم حاضرین به غایبین این پیام را برسانند.» هنوز اجتماع متفرق نشده بود که بار دیگر جبرئیل بر پیامبر وارد و این آیه را نازل کرد: «امروز دین شما را به کمال رساندم و نعمتم را بر شما تمام کردم و دین اسلام را بر شما پسندیدم.» ( سوره مائده، آیه ۳ ) سپس پیامبر دستور داد که مردم با حضرت علی (ع) بیعت کنند. مردم دسته دسته به خیمه پیامبر(ص) که حضرت علی (ع) در آن بود وارد و با حضرت علی(ع) بیعت کردند و به ایشان تبریک می‌گفتند. ابوبکر، عمر، طلحه و زبیر جزو اولین بیعت کنندگان بودند و عمر، خطاب به حضرت علی (ع) گفت: «بر تو گوارا باد ای پسر ابی طالب، تو مولای من و مولای هر مرد و زن با ایمان گشتی.» مراسم بیعت با حضرت علی (ع) سه روز به طول انجامید.

على (ع) دروازه شهر علم پیامبر (ص) است

پیامبر (ص) امت‏ خود را از وجود مردى آگاه ساخت كه داناترین فرد به علم پیامبر (ص) بود،و به امت اعلام كرد كه هر گاه بخواهند به علم پیامبر خدا (ص) دسترسى پیدا كنند،باید از دست این شخص آگاه بگیرند.پس فرمود (این روایت را ابن عباس نقل كرده است) :«من شهر علمم و على (ع) دروازه آن شهر است.پس هر كس علم‏ مى ‏خواهد باید از آن در وارد شود.»و یا گفت:«بدانید هر كس آهنگ آن شهر را دارد پس باید از آن در وارد شود»و جابر بن عبد الله انصارى نقل كرده است كه پیامبر (ص) فرمود:«منم شهر علم و على (ع) دروازه آن شهر است، پس هر كس قصد علم دارد باید از آن در بیاید.» ⁽¹⁾ و ما مى‏ بینیم كه پیامبر (ص) در این بیان خود به مسلمانان دو چیز را اعلام فرموده است:نخست این كه آن دانایى كه امت نیازمند به اوست،وجود دارد،و على بن ابى طالب (ع) همان داناست.

دوم آن كه اگر امت ‏بخواهند با علمى كه نزد پیامبر خدا (ص) ،شهر علم،وجود داشت آشنا شوند،راهى كه آنان را به آن شهر برساند موجود است.و آن على (ع) در آن شهر است.و طبیعى است كه بر مسلمانان لازم است تا آهنگ رسیدن به آن شهر كنند.و درخواست دانش و راهنمایى از على (ع) از واجبات ایشان بلكه مهمترین واجب است.براى این كه علم،مقدم بر عمل است.و براى این كه عمل مسلمانان،باید موافق با تعالیم پیامبر (ص) باشد.و از طرفى مطابق بودن عمل با تعالیم نبوى متوقف بر شناخت آنهاست.و احادیثى كه دلالت دارند بر این كه على (ع) دروازه شهر علم است،تنها احادیثى نیستند كه دلالت‏بر برترى على (ع) در علم و دانش خود بر دیگر اصحاب دارند.بلكه جز آن،احادیث‏بسیارى وجود دارد كه بعضى از آنها را در پیش نقل كردیم و تمامى آنها دلیل بر این مطلبند.و تنها حدیث ام سلمه همسر پیامبر (ص) از میان آن همه احادیث تو را كافى است،او گفت از پیامبر (ص) شنیدم، مى‏فرمود:«على (ع) با قرآن و قرآن با على (ع) است.هرگز از هم جدا نمى‏شوند تا كنار حوض كوثر به سوى من باز گردند» ⁽²⁾ .و حاكم به سند خود از حسن و او از انس بن مالك نقل كرده است كه پیامبر (ص) به على (ع) فرمود:«پس از من تو براى امتم در هر موردى كه اختلاف داشتند،بیانگرى.»و او اضافه مى‏كند كه این حدیث،با همان قید و شرط بخارى ومسلم، حدیثى صحیح است ⁽³⁾ .و ترمذى نیز در صحیح خود حدیثى را از على (ع) نقل كرده است كه در آن آمده است،پیامبر خدا (ص) فرمود:«خدا على را مورد لطف خود قرار دهد.بار خدایا حق را هر جا كه هست‏بر محور او بگردان‏» ⁽⁴⁾ و ابو نعیم به سند خود از ابن مسعود نقل كرده است كه او گفت:«براستى كه قرآن بر روى هفت‏حرف نازل شد،و در میان آنها حرفى نیست مگر این كه ظاهرى دارد و باطنى.هم علم ظاهر و هم علم باطن در نزد على بن ابى طالب است‏» ⁽⁵⁾ .

شناخت سنت نبوی(صلّی ‌الله علیه و آله و سلّم) به معنای شناخت راه و روش حضرت ختمی مرتبت محمد مصطفی(صلّی ‌الله علیه و آله و سلّم) و به معنای شناخت راه مستقیم دست یابی به سعادت و كمال دنیوی و اخروی و تقرب الی الله و محبوبیت در نزد او است. هركسی كه در جست و جوی كمال است به ناچار باید این راه را بشناسد و در مسیر آن قرار گیرد. این مطلبی است كه خداوند به صراحت در تأیید سیره و روش زیست حضرت محمد(صلّی ‌الله علیه و آله و سلّم) بیان كرده و در آیاتی بسیار برآن تأكید نموده است.

بازخوانی این سیره براساس آیات قرآنی و تحلیل و تبیین خداوندی از آن رو اساسی و مهم است كه خداوند در آیات قرآن نه تنها به حكم آنكه از همه نیت ها و نهان ها آگاه است بلكه بهترین تحلیل را ارایه می كند. تحلیل خداوند از سیره و روش پیامبر(صلّی ‌الله علیه و آله و سلّم) افزون بر فواید و آثار گفته و ناگفته، این فرصت را به آدمی می دهد تا با الگوی عینی وتجربی آشنا شود كه پیش از این راهی را رفته و روشی را پیموده تا جایی كه به مقام و جایگاه حبیب خداوندی رسیده است و نه تنها محبوب خداوند گشته بلكه در مقام حبیب نشسته است. هركسی كه می خواهد به مقام حبی برسد و محبوب و حبیب خداوند شود می بایست این سیره و سنت را درپیش گیرد.

البته میان سنت و سیره تفاوت هایی است كه اهل فن از آن آگاه هستند ولی می توان گفت دراین جا مراد از سنت معنایی است كه دربرگیرنده سیره آن حضرت می باشد. از این رو تنها به گفتار و تقریر ایشان بسنده نمی شود بلكه فعل و سیره زیست آن حضرت نیز محل اهتمام است. در مقاله حاضر ضرورت پیروی از سیره پیامبر و اطاعت از ایشان و پذیرش ولایت اهل بیت و علی(علیه السّلام) كه ازجمله تأكیدات آن حضرت بود بررسی شده كه با هم آن را ازنظر می گذرانیم.

آثار پیروی و اطاعت از سنت پیامبر(صلّی ‌الله علیه و آله و سلّم)

برای آگاهی از جایگاه و اهمیت سنت و سیره نبوی در پیشگاه خداوند و تأثیر آن در زندگی بشر، بهترین و آسان ترین راه آن است كه آثار و كاركردهای اطاعت از سیره و سنت نبوی از منظر قرآن و تحلیل خداوندی شناخته شود. از این رو در آغاز این نوشتار نگاهی به آثار و كاركردهای اطاعت از سیره و سنت نبوی در تحلیل خداوندی می پردازیم تا از این راه جایگاه و اهمیت سیره نبوی و سنت پیامبر(صلّی ‌الله علیه و آله و سلّم) معلوم شود.

نخستین اثری كه قرآن برای اطاعت از سنت و سیره نبوی بیان می دارد دست یابی به الگوهای هدایتی است. این مطلب را خداوند در آیات 158 سوره اعراف و 54 سوره نور بیان كرده و اطاعت و پیروی از هر عمل و فعل پیامبر(صلّی ‌الله علیه و آله و سلّم) را راه دست یابی به هدایت شمرده است مگر در مواردی كه از آن به اختصاصات نبی یاد می شود كه در این موارد خاص به دلیل و مدرك معتبری ثابت شده است كه آن فعل و افعال خاص اوست و لازم نیست تا دیگران از ایشان پیروی نمایند مانند ازدواج با بیش از 4 زن در یك زمان كه از اختصاصات آن حضرت است.

آیه 101 سوره آل عمران، اصولاً هدایت به صراط مستقیم را در پرتو پیروی از سنت و سیره آن حضرت برشمرده و دست یابی به عصمت را تنها راه و روش نبوی دانسته است. با پیروی از سنت و سیره نبوی است كه شخص و یا جامعه می تواند امیدوار باشد كه از گمراهی نجات یافته و در ضلالت به سر نمی برد(آل عمران آیه 164)

در این نوشته در پى آنیم که تمامى توجیهات و عذرهاى برخی از افراد در نپذیرفتن حدیث غدیر به عنوان یکى از نصوص امامت و خلافت بلافصل على(ع) را بررسى کنیم و منصفانه به قضاوت بنشینیم که آیا این حدیث دلیل خلافت على(ع) است یا نه؟

در ابتداى بحث شایسته است این نکته را یادآور شویم که اگر دانشمندان همه فِرق با پذیرفتن اصل اساسى وحدت، درباره مسائل اصلى یا فرعى، اعتقادى یا فقهى به بحث علمى بپردازند، نه تنها دلها از یکدیگر گریزان نمى شود، بلکه به همدیگر نزدیک خواهد شد و این یکى از راههاى صحیح تقریب بین مذاهب اسلامى است.

اینک گزارش کوتاهى از چند کتاب روایى درباره حدیث غدیر بیان مى کنیم و سپس به بحث درباره حدیث و بیان نظریات و نقد آنها مى پردازیم. امام احمد حنبل در «مسند»ش آورده است:

نقش على (ع) در ایجاد دولت اسلامى

حق تعیین سرنوشت

اگر ملتى حق تعیین سرنوشت‏ خود را داشته باشد،پس حق بنیانگذارى دولت و بپا داشتن حكومت را نیز دارد.

چنین دولتى نیز حق دارد كه از توده ‏ها-در صورتى كه توده‏ ها حكومتهاى شرعى مستقلى بپا نكرده باشند-نیروى واحدى به وجود آورد.این حقوق را كه حقوقى طبیعى هستند،قوانین امتها تعیین و تثبیت مى ‏كند.هیچ نیرویى حق ندارد میان یك جامعه و یا امت و میان آداب و رسومش فاصله اندازد.

در این صورت،براى امت عرب زمان پیامبر نیز حق ایجاد دولت و بر پا داشتن حكومت‏ بوده است و نه تنها ایجاد دولت‏ حقى براى امت عرب بود،بلكه لازم بود كه اوضاع نابسامان عربى را سر و سامان دهد.توده‏هاى عرب،در حجاز،نجد و تهامه فاقد هر نوع حكومتى بودند.در آنجا نیرویى وجود نداشت تا مانع هرزگى شود و جان و مال و ناموس مردم در سایه آن در امان باشد.آن جا چندین قبیله وجود داشت كه با یكدیگر در ستیز بودند و بعضى بر بعضى تجاوز مى ‏كرد و هر دسته‏اى از آنها جان و مال و ناموس دیگران را حلال مى ‏شمرد.آنان این هرج و مرج را امرى طبیعى تصور مى‏كردند و هیچ كدام از آنان به لزوم چنین دگرگونى هم نمى ‏اندیشیدند،و اگر كسى هم در آن باره فكرى مى‏ كرد هیچ وسیله‏اى براى عملى ساختن آن در اختیار نداشت.

اما توده‏هاى دیگر عرب در یمن،سوریه و عراق زیر سلطه قواى بیگانه بودند وهیچگونه حق حاكمیتى نداشتند.و از جمله ضرورتها آزاد سازى آنها از دست‏ حاكمان و متحد ساختن آنان،با دیگر توده‏هاى عربى-صرف نظر از هر نوع گرایش دینى-بود.و لیكن در آنجا كسى كه به این ضرورت تحقق بخشد و برابر مشروعیت این حق قیام كند،وجود نداشت.

براستى كه عنایت ‏خداوندى بر این تعلق گرفته بود كه توده‏هاى عرب و جمعیتهاى دیگرى را كه داراى اهمیتى بودند،از هرج و مرج اجتماعى،اخلاقى و سیاسى و مهمتر از آنان هرج و مرج دینى،نجات بخشد،پس خداوند محمد را به عنوان خاتم پیامبران و رهبر جهانیان فرستاد.خداوند خواسته بود كه نقطه آغاز این حركت در میان امت عربى باشد.شاید آن امت نیازمندتر از همه امتها به آن تحول بوده است‏ شاید هم شایسته‏ ترین امتها براى حمل بار رسالت‏ به جانب دیگران بوده است در صورتى كه خود نیز به نور آن رسالت هدایت مى ‏شد.................

جایگاه على در قرآن در رابطه با پیامبر (ص)

در سال نهم پس از هجرت پیامبر،گروهى به نمایندگى از نصاراى نجران یمن به مدینه آمدند تا راجع به اسلام از پیامبر (ص) سؤالهایى بكنند و با او درباره دین به احتجاج پردازند.و میان آنان با پیامبر بحث و گفتگویى شد كه پیامبر در این گفتگو موضع مثبت اسلام را نسبت‏به حضرت مسیح و تعلیمات او بیان كرد.و لیكن آنان در موضع منفى خود نسبت‏به تعلیمات اسلامى پافشارى كردند.آن گاه وحى نازل شد و پیامبر را مامور به مباهله با آنان ساخت. مباهله نفرین كردن دو گروه متخاصم است تا بدان وسیله خداوند بر آن كه باطل است عذابش را نازل كند:«هر كس پس از روشن شدن جریان با تو مجادله كند.بگو بیایید فرزندان و زنان و نزدیكان خود را گرد آوریم،لابه و زارى كنیم و لعنت‏خدا را نثار دروغگویان گردانیم‏» ⁽¹⁾ . 

پیامبر (ص) به دلیل ماموریتى كه داشت دچار زحمت‏شد و آن گروه مسیحى را به مباهله دعوت كرد.نیشابورى در تفسیر:غرائب القرآن و عجائب الفرقان خود،مطلب زیر را نقل كرده است:«پیامبر به آنان فرمود:خداوند مرا مامور كرده است كه اگر پذیراى برهان نشدید با شما مباهله كنم،گفتند اى ابو القاسم!ما باز مى‏گردیم و درباره كار خود با هم مشورت مى‏كنیم،آن گاه به نزد تو مى‏آییم.و چون بازگشتند به شخص دوم هیات نمایندگى كه مردى كاردان و با تدبیر بود گفتند:اى عبد المسیح!نظر تو چیست؟اوگفت:به خدا قسم اى جمعیت نصارا شما دانستید كه محمد پیامبرى است فرستاده از جانب خدا.و براستى سخن قاطع را درباره صاحبتان مسیح براى شما بیان كرد.و به خدا سوگند،هرگز قومى با پیامبرى مباهله نكرد مگر آن كه بزرگ و كوچك آنان از میان رفتند.و شما اگر این كار را بكنید بیچاره مى‏شوید!اگر خوش ندارید،در موضع خود بایستید و بر دین خود پافشارى ورزید و این مرد را به حال خود واگذارید و به شهرهاى خود باز گردید............

 وحدت جامعه اسلامی مساله فوق العاده مهم و عظیمی است که لزوم و اهمیت آن از دیدگاه قرآن کریم ،سنت پیشوایان دین و مفسران و محدثان و فقها و منطق عقل و اجماع به اثبات رسیده و بزرگان دین در طول ۱۴ قرن وجوب و ضرورت آن را در ابعاد مختلف مورد تاکید و تبیین قرار داده ، حتی در این راه خون های پاک و مقدس خود را نثار کرده اند.

خداوند متعال در سوره مبارکه آل عمران آیه ۱۰۳ می فرماید : وَاعتَصِموا بِحَبلِ اللهِ جَمیعاً وَ لا تَفَرِّقوا ( به ریسمان الهی چنگ زنید و هرگز متفرق نشوید )

همچنین ، در سوره مومنون آیه ۵۲ می فرماید : وَ اِنَّ هذِهِ اُمَّتِکُم اُمَّه واحِدَه ( و این مردم همه یک دین و متفق القول و یک امتند. )

و اما وحدت از دیدگاه امیرالمومنین چیست؟ آن مرد الهی و آن مردی که تمامی صفات حسنه برای او شایسته است و آن مردی که یار و یاور اسلام و مسلمین است و در غیابش نصایح و وصایای او برای مسلمانان کافی است و اطلاعت و سر نهادن به دستورات انسان ساز او و بالندگی به شیفته او بودن ما را از راه ضلالت باز داشته و راهی که خود ایشان برای حفظ اسلام و نجات مسلمانان و به خاطر پا بر جا ماندن سنت رسول اکرم ( ص) رفته ما را بر آن می گمارد که راه او را ادامه داده و گردن نهیم.................