اردبیل در شمال غرب ایران واقع شده هست، این استان دارای جذابیت های طبیعی و همین طور آثار تاریخی فراوان می باشد و انتخاب بسیار فوق العاده برای گردشگری هست. جاذبههای مخفی گردشگری اردبیل موجب شده هست این روزها، مشتاقان بسیاری برای تجربه هیجان به تاریخ و طبیعت این استان سفر کنند، جایی که جاذبههای بکر گردشگران را به خود می خواند.
از نامگذاری اسرار آلود اردبیل که تغییر یافته ترکیب«آرتا+ویل» به معنی شهر مقدس هست تا بازماندههای باستانی از دل خاک بیرون آمده آن حکایت از تاریخی ناشناخته دارد.از منزلهای تاریخی معاصر که بگذریم، می توان رد نخستین انسانهای ساکن در فلات آسیا و در ادامه ردی از تمدنهای دورههای گوناگون را در شهرهای گوناگون اردبیل جستجو کرد.
مطالعه باستانی اردبیل که امروز به جاذبه گردشگران تبدیل شده، زمانی که در کنار طبیعت این استان قرار می گیرد، ترکیب هیجان و اشتیاق کشف ناشناختهها را برای گردشگران به همراه دارد.امروز کارشناسان از تبدیل اردبیل به قطب گردشگری هیجان در کشور می گویند، منطقهای که توسط گردشگران ریزبین و جویای شگفتی زمانی کشف شده و سرریز سیلآسای گردشگران را شاهد خواهد بود.
بررسیها نشان می دهد بعضی جاذبههای گردشگری استان اردبیل در آینده نزدیک مورد استقبال کمنظیر قرار گرفته و گردشگران همچون گنجی ناشناخته در افزودن آن به فهرست مقاصد خود اقدام خواهند کرد.
غارهای تاریخی با ردپای تمدنهای نخست
از جمله جاذبههای کمتر شناخته شده اردبیل، جای پای تمدنهای نخست در این استان هست. بهطوریکه هم اینک آثار باستانی بازمانده حکایت از آن دارد که قدمت شهرهای اردبیل به تمدنهای نخست و اعصار نخست پیدایش تمدن بازمیگشته هست.
ازجمله این جاذبهها روستای تاریخی «کنزق» از توابع سرعین در دامنه کوه سبلان هست که از شمال به روستای اردیموسی، از جنوب به روستای تاریخی کلخوران، از شرق به روستای آققلعه و از غرب به شهر سرعین محدود شده هست.در چند سال قبل حفرههای صخرهای روستا مورد دقت باستان شناسان قرار گرفت و با مطالعات نخست از تمدنی باستانی پرده برداشتند.
به اذعان کارشناسان تمدن کنزق یکی از اسرار مگو و میراثی کهن از معماری باستانی در این منطقه محسوب میشود و بیانگر پیچیدگی و گسترگی حیات در دامنه کوه سبلان هست.معاون میراث فرهنگی استان اردبیل در گفتگو با خبرنگار مهر تصریح کرد: معماری صخرهای روستای متروکه کنزق
که در امتداد شرق و جنوب شرقی دره سرسبز این روستا بر روی سنگهای رسوبی آهکی و ماسهای متراکم شکل گرفته و توسعه پیدا کرده هست از جمله آثار برجسته استان برای تکمیل مطالعات معماری صخرهای آذربایجان و ایران محسوب می شود.
منصور عالیقدر افزود: واحدهای مسکونی و دامی این روستا در سراشیبی تپهای بهصورت منزلهای زیرزمینی طراحی و با اشکال گوناگون کنده شده هست و درواقع با طرحی منظم ابعادی متنوع و ناهمگون محل استقرار انسان و دام بوده هست.
وی تأکید کرد: مشخصه دیگر واحدهای معماری کنزق، فضاهای متمایل به چهارگوش و دالانهای راستگوشه یا هلالی دیدن می شود که در بخشهایی از آنها محفظههایی به طرز طاقچههای قوسی جهت قرار دادن مشعل و وسایل روشنایی تعبیه شده هست.
معاون میراث فرهنگی استان افزود: نور و هوای این واحدها از طریق روزنههای گرد موجود تأمین میشده هست؛ گرچه چنین سبکی در بیشتر مراکز معماری صخرهای ایران و آذربایجان قابلمطالعه و شناسایی هست.به گفته عالیقدر براساس بررسیهای می دانی تاریخ قدیمیترین دوره استقرار روستای کنزق به هزاره اول قبل از میلاد می رسد. ضمن آنکه در دوره اسلامی این روستا به حیات خود ادامه داده اما همزمان با زلزله اردبیل در سال ۱۳۷۵ متروکه شد.
با انعکاس جاذبههای گردشگری کنزق، فرماندار سرعین از آغاز به کار تور گردشگری به مقصد جاذبههای تاریخی و باستانی سرعین خبر داده هست.عاطف ناصری تصریح کرد: در طول تعطیلات تابستانی امسال تور بازدید از جاذبههای کمتر شناخته شده شهرستان سرعین دایر می شود.
وی تأکید کرد: هر چند سرعین بعنوان شهر چشمههای بهشتی و آبهای گرم معدنی شناخته می شود، اما جاذبههای گردشگری دیگری در شهرستان سرعین وجود دارد.فرماندار سرعین تأکید کرد: این تور در نظر دارد مقاصد گردشگری از جمله غار کنزق، تپه آناهیتا، دره ورنیاب شامل تپه و غار باستانی و روستای بیله درق را به مسافران معرفی کند.
شهر یری و اسرار مخفی سنگ افراشتهها
دیگر جاذبه منطقه باستانی شهر «یری» چنان چه از نامش پیداست محل استقرار تمدنی کهن هست که در دهه ۸۰ با کاوشهای باستانشناسی انقلابی در قدمت تاریخی استان اردبیل رقم زد و تاریخ این منطقه را تا اواخر دوره نوسنگی به عقب برد.این منطقه در چهار هزار هکتار برای نخستین بار در سال ۱۹۴۷ توسط چارلز برنی باستانشناس مورد کاوش قرار گرفت و بهعنوان «قلعه ارجق» از سوی وی معرفی شد.
در فصلهای بعدی کاوش در سالهای ۸۲ تا ۸۴ چهار منطقه در شهر یری شناسایی شد و رموزی که گمان میشد برنی در شناخت آن پیروز عمل کرده هست با مطالعات اکثر به یافتههای جدیدی رسید تا اعلام نظر در خصوص این منطقه را با احتیاط اکثر همراه کند.
چهاربخشی که در منطقه شهر یری کاوش شده هست شامل محدوده قلعه، گورستان عصر آهن، معبد و محوطه قوشا تپه هست که هر یک باوجود دستکاری متعدد افراد سودجو و بیتوجهی در حفاظت دقیق و اصولی از این منطقه همچنان اسرار مگویی دارد که آدمی را در مقابل، تلاش جانفرسا برای ساخت چنین مواریثی و عقل و استدلال گذشتگان و نخستین انسانهایی که در این بخش از کره خاکی زیستهاند، متحیر میسازد.
بخشی از محوطه شهر یری شامل دیوار دفاعی و قلعه هست که این دیوار توسط چارلز برنی به ثبت رسید و بااینوجود رموز معماری آن موجب شد در سال ۸۲ بار دیگر کاوشهای دقیقتری در خصوص آن انجام شود.دیوار دفاعی قلعه که از چینش سنگهای درشت حاصلشده هست به گفته علیرضا هژبری نوبری باستانشناس، ساختار سیلکوپین داشته و بدون بهره گیری از ملاط با روی هم آوردن سنگها به شکل اصولی احداثشده هست.
به گفته هژبری نوبری با کشف قبور باستانی در کاوشهای سال ۸۲ وابستگی استل ها به قبور منتفی شد و هفت دالان که در طول آنها سنگ افراشته چیده شده هست شناسایی شدند.
وی افزود: زمانی میتوان در خصوص اعجاز این منطقه گفت که درمجموع ۵۳۷ استل در معبد به دست آمد که در هیچ کجای جهان نمونه ندارد و بهعنوانمثال در ترکیه فقط ۳۰ عدد، در آذربایجان یک عدد هست و در مغولستان هرچند چندان اما بهصورت انفرادی هست.
این باستانشناس تأکید دارد که ساخت این آلبوم با تفکر و مدیریت انجامشده و هدفی را دنبال میکرده هست بهطوریکه کریدور و دالان اصلی درست در مقابل کوه سبلان هست.مطالعات بر روی معمای سنگ افراشتهها که اغلب به شکل زن میباشند همچنان ادامه دارد و معمای آنها کشف نشده هست.
تلاقی گردشگری تاریخی با سلامت در شورابیل
با وجود این که دریاچه طبیعی شورابیل در میانه شهر اردبیل جاذبه شناخته شده هست، در دو سال قبل پروژههای توسعه متعددی پیرامون دریاچه اجرا شده هست.شهردار اردبیل به توسعه فضای سبز و ایجاد پارک پیرامون دریاچه اشاره کرد و افزود: در ورودی دریاچه نیز فضای مناسبی برای اتراق گردشگران فراهم شده هست.
حمید لطفاللهیان در گفتگو با خبرنگار مهر به اجرای بزرگترین رینگ سلامت کشور در پیرامون این دریاچه اشاره و تأکید کرد: این رینگ به طول هفت کیلومتر بوده که به تازگی تکمیل شده و در آینده ورود ماشین به محوطه پیرامون دریاچه نیز ممنوع خواهد شد.
وی با بیان این که این پروژه یک پروژه انسانمحور و با هدف ارتقا سلامت شهروندان هست، افزود: برای تردد شهروندان و بازدید از دریاچه زیرساختهای مختلفی از جمله قطار برقی تدارک دیده شده هست.به گفته شهردار اردبیل در پیرامون دریاچه رستوران، پیست دوچرخهسواری، کمپهای اقامتی و امکانات بازی کودکان فراهم شده هست.
در کنار توسعه مراکز اقامتی و امکانات رفاهی، کمپ قایقرانی نیز در دریاچه شورابیل ایجاد میشود که به تعبیر رئیس هیئت قایقرانی استان میتواند خود به یکی از اساسهای توسعه گردشگری استان تبدیل شود.
پرواز پاراگلایدرها بر روی پل معلق
نمونه دیگر تلاقی گردشگری تاریخی با گردشگری هیجان را میتوان در زیرساختهای ایجاد شده شهرستان مشگین شهر دیدن کرد.به تعبیر فرماندار مشگین شهر یکی از جاذبههای جدید گردشگری این شهرستان پرواز با پاراگلایدرها هست.میرعلی رحیمی زاد در گفتگو با خبرنگار مهر تصریح کرد: برای پرواز پاراگلایدرها مسیر گردولی تا پادگان آموزشی شهید بیگلری در نظر گرفته شده هست.
وی با تأکید به این که مشگین شهر از اقلیم کمنظیری برای ورزشهایی از این دست برخوردار هست، اضافه کرد: در خود مشگین شهر ۳۰ خلبان آموزش دیده به این ورزش مشغول میباشند.فرماندار مشگین شهر تابستان را فصل اصلی گردشگری در این منطقه دانست و تأکید کرد: افراد آموزش دیده میتوانند از طبیعت مشگین شهر برای پرواز پاراگلایدر بهره گیری کنند.
جاذبه دیگر گردشگری مشگین شهر پل معلق بر روی رودخانه خیاوچای هست. فرماندار مشگین شهر در خصوص این جاذبه گفت: این پل با ۳۲۵ متر طول، عرض دو متر و ارتفاع ۸۰ متری از کف رودخانه «خیاوچایی» یکی از جاذبههای گردشگری استان اردبیل محسوب میشود و در طول مدت کوتاه فعالیت خود توانسته سیل عظیمی از گردشگران را راهی مشگین شهر سازد.
وی افزود: در حال حاضر در کنار پل معلق تفریحاتی از جمله اسبسواری، شترسواری و اسکیت تدارک دیده شده هست.
فرماندار مشگین شهر همین طور از احداث دو زیپ لاین در مناطق گردشگری این شهرستان خبر داد و تصریح کرد: یکی از زیپ لاین ها به طول ۳۵۰ متر در محل پل معلق مشگین شهر به پایان رسیده هست.وی افزود: زیپ لاین پل معلق از یک ماه قبل به صورت آزمایشی مورد بهره گیری قرار گرفته و بعد از دریافت استانداردهای سازهای و ایمنی به صورت رسمی افتتاح می شود.
وی با بیان این که این زیپ لاین از نمونههای منحصربهفرد کشور هست، اضافه کرد: سه کاربر به طور همزمان می توانند از زیپ لاین بهره گیری کنند.رحیمی زاد همین طور به اجرای زیپ لاین دیگری به طول ۷۰۰ متر در ورودی روستای آق بولاغ اشاره کرد و گفت: زیپ لاین دوم نیز توسط سرمایهگذار بخش خصوصی اجرا می شود.وی معتقد هست با اجرای زیپ لاین ها مشگین شهر و استان اردبیل میتواند به قطب گردشگری هیجان در کشور تبدیل شود.
بوینی یوغون و گردشگرانی که بازنگشتند
در شهرستان نیر جاذبه گردشگری کمتر شناخته شده دیگری در سالهای جدید توسط باستان شناسان کشف و بعنوان سایت باستانشناسی معرفی شده هست.قلعه و منطقه باستانی بوینی یوغون در روستای کورعباسلو نیر یکی از مهم ترین دژهای این منطقه از قبل از تاریخ اسلام بوده و هماکنون نشانههایی از تمدن چهار هزار و ۵۰۰ ساله پیش از دوران مفرغ تا عصر اشکانی و دوران اسلامی در آن یافت میشود.
قلعه بوینی یوغون «گردنکلفت» روی قطعات عظیم سنگ واقع شده تا جایی که استحکام این دژ موجب شده مردمانی که قرنها قبل در این منطقه میزیستهاند باور خرافی مبنی بر گم شدن گردشگران و افراد کنجکاو مراجعه کننده به قلعه داشته باشند.
امروزه با ساماندهی قلعه و بررسی معماری آن علل بروز اینگونه خرافات در میان مردمان آن دوران مشخصشده چراکه دیوارههای سنگی که ارتفاعی حدود ۳۰۰ متر دارند قلعه را از دو جناح غیرقابل نفوذ کرده بنابراین دسترسی به آن غیرممکن بوده و افراد مراجعهکننده که از سوی دیگر بازمیگشتهاند، گمشده تلقی میشدهاند.
کارشناس باستانشناسی اردبیل معتقد هست با وجود آثار شاخص از چهار هزار سال قبل در این منطقه زیاد رونق این قلعه در دوران اشکانی و همزمان با جنگ ایران و روم بوده هست.میر روحالله محمدی در گفتگو با خبرنگار مهر تصریح کرد: در این مقطع تاریخی با افزایش جمعیت مواجهیم و قلعه بیش از آنکه کاربرد نظامی پیدا کند محل سکونت بوده هست.
وی افزود: وسعت بالغ بر ۳۰۰ هکتار و چند لایه ای بودن قلعه نشان دهنده استمرار سکونت انسان از دوره اشکانی تا دوره صفوی هست.به گفته محمدی واقع شدن در ارتفاعات و امکان نظارت منطقه در صورت حمله دشمن، موقعیت طبیعی، دستیابی به آب و غذای کافی و امکان حفاظت قابلدقت موجب شده قلعه بوینی یوغون در طول تاریخ هم بهره گیری نظامی و هم مسکونی داشته باشد.
فندقلو و هیجان تله کابین در صخرهها
در حد فاصل دو شهر تاریخی اردبیل و نمین جنگلی واقع شده که عمر آن را برابر با شکلگیری کره زمین تخریب می زنند.جنگل «فندقلو» از مواریث کهن طبیعی استان اردبیل هست که به علت تنوع گونههای گیاهی و جانوری و طبیعت سحرانگیز هیجان هر گردشگری را بر می انگیزد.
در این جنگل در مجموع ۱۹ گونه جنگلی متعلق به هشت تیره و ۱۷ جـنس شناسایی شدهاند که از بیـن انواع شناسایـی شده گونههای نادری نظیر فندق، ممرز، راش، بلوط، بلند مازو و بیدمشک وجود دارد.وجود درختان فندق، سیب وحشی، گوجه سبز، ازگیل، به، تمشک و توت فرنگی از دیگر زیباییهای طبیعت این جنگل هست که این روزها شمار آن طبیعت دوستان، پژوهشگران و محققان را شگفتزده کرده هست.
در این جنگل نزدیک به ۹۰ گونه گیاهی رشد و نمو دارند که میتوان به گونه احیاشده «سوسن چلچراغ» که از گونههای کمنظیر در جهان بوده و در کل کشور فقط در دو منطقه نمونههای آن دیده شده هست، اشاره کرد.
مدیرکل میراث فرهنگی استان اردبیل در گفتگو با خبرنگار مهر جنگل «فندقلو» را از قدیمیترین جنگلهای کره زمین برشمرد و تصریح کرد: این جنگل ادامه جنگلهای هیرکانی مرز اردبیل و گیلان هست و به عبارتی جزو قدیمیترین جنگلهای روی کره زمین محسوب میشود.
حاجیزاده معتقد هست این جنگل در پنج هزار هکتار آلبوم بینظیری از گونههای منحصربهفرد گیاهی و جانوری را شامل میشود که نیازمند شناسایی هست.بحبوحه چشمنوازی طبیعت فندقلو را در فصل رویش فندق و گلهای بابونه آن باید دید. گونههای فندق شناسایی شده در این جنگل به حدی از تنوع و تمایز برخوردار هست که مرکز تحقیقاتی به همین منظور راهاندازی شده هست.
زیبایی سحرانگیز جنگل فندقلو از سمت گردنه حیران نیز قابل دیدن هست. در گردنه حیران و نزدیک پایگاه امداد و نجات هلالاحمر تلهکابین حیران دایر شده که زیباییهایی گردنه را به طبیعت فندقلو پیوند می زند.
تلهکابین حیران به طول هزار و ۵۰۰ متر در محدوده روستای حیران و ونهبین قرار دارد و مسیر تلهکابین حیران از جاده آستارا به اردبیل در منطقه حیران آغاز شده و وارد جنگل فندقلو میشود. در ابتدا، انتها و مسیر این تلهکابین امکانات رفاهی، پیست کارتینگ، سورتمه، هتل، زیپ لاین و رستوران احداث شده هست.
تلهکابین در نقطهای از گردنه حیران قرار گرفته که از طرف شرق به دریای خزر و شهر آستارا و چشماندازهای زیبای گردنه حیران و از طرف غرب و جنوب به جنگلهای زیبای فندقلو و از شمال نیز به مرز ایران با جمهوری آذربایجان مشرف هست. این تلهکابین دارای ۳۰ کابین شش نفره معمولی و سه کابین ویژه VIP بوده و ایستگاههای آن از استانداردترین ایستگاههای موجود در تلهکابینهای کشور هست.
اضافه بر این در داخل جنگل یک استخر آب گرم به نام «مشه سویی» وجود دارد که آب آن خاصیت درمانی دارد و افراد زیادی به این علت به این مکان مراجعه کرده و چند روزی را داخل جنگل و در کنار استخر آب گرم و آبشاری که در منطقه قرار داد، اقامت می کنند.
جاده رویایی اسالم برای گردشگران خوشذوق
طبیعت بکر و دستنخورده، زیباییهای وحشی جنگلی، زندگی سنتی افراد بومی، ساخت عسلهای ناب، وجود آبشار و دریاچه، دشت وسیع گل و گیاهان کمیاب و… از جمله ویژگیهایی هست که گردشگران میتوانند در یک جاده ۷۰ کیلومتری یک جا همۀ این مواهب و جالبها را دیدن کرد.
جاده خلخال- اسالم که به علت کوهستانی بودن حتی در تابستان از آبوهوای سرد و خنک برخوردار هست، در اغلب اوقات به ویژه در نیمه دوم سال به علت بارش برف و بارانهای سیلآسا بسته بود و مسافران تنها می توانند در این فصول از زیباییهای آن لذت ببرند.
این جاده مسیری برای ورود به بهشت طبیعت هست، چراکه جاده خلخال – اسالم تنها یک جاده جنگلی نیست بلکه ترکیبی از جنگل و دشت، گلزار و آبشار و دریاچه هست؛ تصویری از زیباترین جاذبههای طبیعی که کنار هم چیده شدهاند تا بیهیچ سابقه و ذوق ادبی شاعرتان کند.
جاده اسالم به خلخال یک از جاذبههای گردشگری ایران هست که تاکنون ناشناخته مانده و شاید بزرگترین حسن این جاده نیز همین باشد. جادهای با یک مسیر پیچدرپیچ که از خلخال در استان اردبیل شروع شده و با طی فاصلهای ۷۰ کیلومتری به اسالم در استان گیلان منتهی می شود.
تجربه شیرین همزیستی با عشایر
در شمال استان اردبیل به تناسب اقلیم آن یکی از جاذبههای کمتر شناخته شده گردشگری زندگی عشایر هست.
مدیرکل میراث فرهنگی استان با اشاره به زیباییهایی زیستی عشایر تصریح کرد: بخش خصوصی می تواند در توسعه حوزه گردشگری به ویژه جوامع بومی محلی از جمله روستایی و عشایری مشارکت داشته باشد.وی با تأکید به ظرفیتهای متعدد گردشگری عشایر اضافه کرد: در چنین جوامعی جاذبههای متعددی برای سرمایهگذاری بخش خصوصی و فعالیت آژانسها و شرکتهای خدمات گردشگری داخلی و خارجی وجود دارد.
مدیرکل میراث فرهنگی استان با تأکید به ضرورت دقت به اقتصاد گردشگری ادامه داد: در جامعه عشایری می توان با حفظ سنتها و رسوم دیرینه صنعت گردشگری را احیا و در کنار اقتصاد خرد جامعه عشایر، اقتصاد گردشگری را بعنوان اقتصاد مکمل معرفی کرد.
وی افزود: در بعضی جوامع برخوردار از جامعه عشایری، ظرفیتهای گردشگری سکونت موقت و همراهی با عشایر فراهم شده هست و آژانسهای خدمات گردشگری می توانند چنین برنامههایی را برای جامعه عشایری اردبیل نیز اجرا کنند.مدیرکل میراث فرهنگی استان متذکر شد: فعالان بخش غیردولتی و تور گردانها میتوانند با رزرو سالانه در جشنوارههای اینچنینی شرکت کرده و خود اساسساز معرفی جاذبههای گردشگری استان باشند.
نئور و عاشقان طبیعت
جاذبه طبیعتگردی دیگر در استان اردبیل دریاچه «نئور» هست. دریاچه نئور واقع در ۴۸ کیلومتری شهر اردبیل در یک دره کوهستانی واقع شده هست. این دریاچه در ارتفاع دو هزار و ۵۰۰ متری از سطح دریا ترکیب دو دریاچه شامل ۱۸۰ هکتار و ۴۰ هکتار هست که در فصلهای پربارش به همپیوسته و دریاچه واحدی را شکل می دهند.
اعجاز نئور چه در روز و چه در شب موجب شده بعنوان یکی از زیباترین تفرجگاههای تابستانی شهرت یابد. تا جایی که گردشگران بسیاری تنها به قصد دیدن و کمپ در نئور به استان اردبیل سفر می کنند.به گفته مدیرکل میراث فرهنگی استان اردبیل این منطقه از لحاظ تقسیمات سیاسی – اداری بخشی از محدوده فولادلوی جنوبی به مرکزی بودالالو از توابع بخش هیر در شهرستان اردبیل هست.
حاجیزاده به خبرنگار مهر گفت: این دریاچه در بلندیهای دامنه غربی رشته کوه باغرو و به فاصله تقریبی ۴۸ کیلومتری جنوب شرقی اردبیل واقع شده هست.وی افزود: وسعت حوزه آن بیش از هزار هکتار بوده و وسعت دریاچه آن هم بیش از ۲۲۰ هکتار و مشتمل بر دو دریاچه کوچک ۴۰هکتاری و ۱۸۰ هکتاری هست که در فصلهای پر آب بهار به هم میپیوندند و دریاچهای واحد را به وجود میآورند.
حاجیزاده با بیان این که حوزه آبریز رودخانه هیر در این دریاچه میریزد، اضافه کرد: این دریاچه در حدود چهار ماه از سال به صورت یخبندان هست اما در فصل تابستان مناظر کمنظیری از دشت گلهای وحشی موجب میشود مسافران و گردشگران بسیاری به آن سفر کنند.وی تأکید کرد: در پیرامون دریاچه همواره می توان کمپهای گردشگران، گروههای کوهنوردی و علاقهمندان به ماهی گیری را دیدن کرد.
مدیرکل میراث فرهنگی استان طبیعت استان اردبیل را یکی از جاذبههای کمنظیر آن دانست و تأکید کرد: منطقه نمونه گردشگری نئور میبایست در سطح گسترده معرفی شود.اقلیم اردبیل تنوع کمنظیری به جاذبههای گردشگری آن بخشیده تا جایی که به تعبیر مسافران این استان، تمامی سلایق گردشگری میتواند در اردبیل پاسخ خود را دریابد.