به خدمت گرفتن سربازان یونانی مزدور (دستمزد-بگیر یا همان قراردادی به معنی امروزین کلمه)، به گواه شواهد تاریخی، نزد پادشاهان هخامنشی غیرمعمول نبوده است. حضور عده‌ای از جنگجویان یونانی در نبرد ماراتن که دوشادوش ایرانیان با هم‌وطنان خود جنگیدند، از معروف‌ترین نمونه‌ها به شمار می‌رود. نمونه‌ی دیگر، که گزارش دقیق آن محتوای یکی از تاریخ‌نوشته‌های بزرگ کلاسیک را تشکیل می‌دهد، سرگذشت گُردانی بزرگ... از یونانیان است که به استخدام کورش کوچک درآمدند و در لشگرکشی تاریخی او به قلب امپراتوری ایران شرکت جستند. ویژگی کم‌نظیر این دست‌نوشته آن است که نه تنها گزارشی دست اول از زبان یک شاهد عینی را در خود جا داده است، بلکه این شاهد عینی خود در زمره‌ی تاریخ‌نویسان حرفه‌یی و صاحب‌نام قرار دارد. بااین‌حال، دست‌نوشته‌ی ارزشمند او همچون بیشتر متن‌های تاریخی خالی از ابهام و نیز به دور از جانبداری نیست. مقاله‌ی حاضر نگاهی دارد به ابهام‌های جغرافیایی و غرض‌ورزی‌های تاریخی موجود در این تاریخ‌نوشته‌ای که با عنوان آناباسیس از آن یاد می‌شود.

ماجرای سفر ده هزار جنگجوی یونانی، که در 401 پیش از میلاد در لشگرکشی نافرجام کورش کوچک علیه برادر بزرگش، اردشیر دوم، شرکت جستند، و گزارش حماسی کسِنوفُن (گزنوفُن) از  عقب‌نشینی آنها از میان‌‌رودان تا دریای سیاه، امروزه از فصل‌های سرگرم‌کننده‌ی کتاب‌های تاریخ به‌شمار می‌رود. اما همین سفر تا پیش از دیدن چنین روزگاری موضوع بحث‌ها و مناقشه‌های پایان‌ناپذیر بین آن دسته از پژوهشگران جغرافیای کلاسیک بود که می‌خواستند دو مسیر رفت و برگشت یونانیان را بازشناسی کنند. مشکل این‌جا بود که تا نخستین سال‌های قرن بیستم کمتر کسی از پژوهشگران و باستان‌شناسان غربی دست به گشت و گذاری گسترده در فلات آناتولی می‌زد؛ حتا امروز هم که توپوگرافی آناباسیس کورو (= اوج‌گیری کورش) در اختیار گردشگران گذاشته می‌شود و صاحب‌نظران ترکیه نیز در گفتمان مربوط به آن طرف مشورت قرار می‌گیرند، باز بخش بزرگی از سفرنامه‌ی کسِنوفُن، از جمله جغرافیای این سفر، همچنان پرسش‌برانگیز باقی می‌ماند.

البته خلاصه‌ی داستان پرسش ایجاد نمی‌کند. کورش کوچک، که در 407 پیش از میلاد به حکمرانی آسیای صغیر منصوب شده، یک لشگرکشی به بابل تدارک می‌بیند درحالی‌که نیت حقیقی‌اش (که در آغاز از سربازان مزدور یونانی پنهان نگه داشته می‌شود) دست‌یابی به تاج و تخت برادر بزرگتر است. ارتش او بدون رویارویی با هیچ مقاومتی در امتداد فرات پیش‌روی می‌کند، در دهکده‌ای به نام کُنِشت (ثبت یونانی = کوناکسا) در حدود هشتاد کیلومتری شمال بابل، احتمالن با فاصله‌ای نه چندان دور از محل کنونی شهر بغداد، با نیروهای امپراتوری هخامنشی درگیر می‌شود، و کورش در گرماگرم این نبرد سهمگین از پا درمی‌آید: چیزی کم و بیش همانند یک داستان تراژیک، چون یونانی‌ها که در قالب یک گردان واحد می‌جنگند لشگر اردشیر را یکسر تار و مار می‌کنند، اما وقتی از تعقیب آنها برمی‌گردند می‌بینند کارفرماشان کشته و باقی‌مانده‌ی لشگر پراکنده شده است.

بدین‌ترتیب، آن‌چه در گرماگرم نبرد به چشم یونانیان یک پیروزی قاطع می‌آمد، در قاموس شرایط پس از جنگ به یک ناکامی تمام‌عیار تبدیل می‌شود: آنها صدها کیلومتر دور از وطن، بدون حامی قدرتمند محلی‌شان، آواره اند، رو در روی ارتش شاهنشاهی، آن هم در سرزمینی نه چندان موافق با یونانی جماعت. تهاجم خشایارشا به سرزمین‌های یونانی‌نشین و شکست غیرمنتظره‌ و فاجعه‌بار او در سالامیس در 480 پیش از میلاد و سرانجام رانده شدن نهایی ارتش ایران از خاک یونان پس از نبرد پلاتیا در سال بعد، رابطه‌ی ایران و یونان باستان را از بنیان دگرگون کرده بود. یونانیان، چه به‌طور جمعی و چه در سطح اندیشه‌وران علاقه‌مند به دیدگاه‌های بی‌طرفانه مانند هرودُت و آیسخولوس (اشیل) و حتا خود کسِنوفُن، ایرانیان را «بربر» می‌خواندند و آنها را، دست کم در مقایسه با یونانیان، کم‌توان‌تر، کم‌خردتر، و بی‌خبر از اصول تمدن والا می‌شمردند. در مقابل، ایرانیان نیز به احتمال زیاد نظر خوشی نسبت به یونانیان نداشتند. با چنین پس‌زمینه‌ای، نگرانی جنگجویان یونانیِ تنها رهاشده در قلب امپراتوری ایران، و در میان آنان کسِنوفُن، پربی‌راه نمی‌نماید. کسِنوفُن برای این نگرانی دلایل عملی ارائه می‌دهد: ایرانیان از مهاجمان یونانی می‌خواهند سلاح‌های خود را تحویل دهند، یونانیان نمی‌پذیرند و بی‌درنگ به سمت شمال حرکت می‌کنند تا خود را به وطن برسانند؛ ارتش ایران آنها را سایه به سایه تعقیب می‌کند و سرانجام پیشنهاد مذاکره بر سر صلح و آتش‌بس می‌دهد، پیشنهادی که در حقیقت ترفندی است برای کشتن سرکردگان یونانی. پس از این رویداد است که کسِنوفُن فرماندهی را برعهده می‌گیرد. جنگجویان یونانی تحت فرماندهی او بیش از هزار و پانصد کیلومتر در گردنه‌های کردستان و فلات برفگیر ارمنستان راهپیمایی می‌کنند تا سرانجام به نقطه‌ای در نزدیکی ترابزون بر کرانه‌ی دریای سیاه می‌رسند. کل مدت این لشگرکشی، از زمان به‌خدمت‌گیری آنها توسط کورش، یک سال و سه ماه طول می‌کشد.

وقتی کورش در سال 401 پیش از میلاد از سارد، در محل کنونی شهر سارت در غرب ترکیه‌ی امروز، حرکت کرد، ارتشی متشکل از صدهزار سرباز از گوشه‌های مختلف امپراتوری ایران و نیز سیزده‌هزار جنگجوی مزدور یونانی در اختیار داشت که ده‌هزار و ششصد نفر از آنها هُپلیتِس یا سرباز پیاده بودند. مسیر او در نخستین مرحله‌های سفر کم و بیش همان مسیری بود که خشایارشا هشتاد سال پیش از آن تاریخ برای حمله به یونان در جهت عکس پیموده بود. این مسیر به سمت جنوب غربی می‌رفت، نزدیکی‌های لائودیکیا (دنیزلی) از رود مئاندِر می‌گذشت و سپس به کلاینای (دینار) می‌رسید، که کسِنوفُن درباره‌ی آن می‌گوید: «کورش در این شهر قصری داشت با نخچیرگاهی پر از حیوانات وحشی، و رسم و عادتش این بود که هرگاه می‌خواست خود و اسب‌هایش فعالیتی بکنند در آن‌جا به شکار می‌رفت.» مکان بعدی که کسِنوفُن نام می‌برد پِلتای است که به احتمال زیاد همان چیوریل امروز بوده. این یعنی چیزی حدود چهل کیلومتر انحراف از مسیر، و چون گزارش سفر طی هفت هشت ده روز پس از این به ابهام می‌افتد، ظن مبنی بر عمدی بودن انحراف مزبور بیشتر تقویت می‌شود. وسوسه‌انگیزترین توضیح این رخداد می‌تواند جستن ارتباطی بین آن با قرار ملاقات کورش و ملکه اپیاشا، «همسر کیاشارِس، پادشاه کیلیکیا» در محلی به نام «دشت کِیستروس» باشد. کسِنوفُن می‌گوید که در این زمان دستمزد سربازان دو ماه عقب افتاده و همه زیر فشار سختی زبان به شکایت گشوده بودند. کورش، که کسِنوفُن با لحنی تحسین‌آمیز از او به‌عنوان کارفرمایی شرافتمند و گریزان از بدقولی در پرداخت دستمزد یاد می‌کند، کمک مالی عظیمی از ملکه دریافت می‌کند که نه‌تنها چهار ماه دستمزد سربازان را پوشش می‌دهد بلکه تنخواه چشم‌گیری هم برای خود کورش باقی می‌گذارد. چنین انگیزه‌ای می‌تواند توجیهی پذیرفتنی، هرچند هنوز فاقد شواهد مستدل، برای این تغییر مسیر نه چندان بنیانی باشد.

ناگفته پیداست که کورش به جبران چنین کمکی، مهمان‌نوازی را در حق ملکه تمام می‌کند و به درخواست او مراسم باشکوهی از سان و رژه‌ی کل ارتش تدارک می‌بیند. به لحاظ نقد منابع تاریخی، شرح کسِنوفُن از این رویداد جای تأمل دارد: لحنی که در وصف یونانیان، هیبت مردانه و ساز و برگ مجلل و نیز دلیری و دشمن‌شکنی آنان به‌کار رفته، به تلویح، و در جاهایی با صراحت نسبی، قصد حقیرنمایی ایرانیان را دارد. اوج این روند هنگامی است که اِپیاشا می‌خواهد جلوه‌ای از دلاوری یونانیان را به چشم ببیند و در مقابل یونانیان نمایشی چنان هراس‌انگیز از لحظه‌های آغازین یورش ارائه می‌دهند که ملکه سراسیمه از گردونه‌ی خود پیاده شده پا به فرار می‌گذارد.

مکان برگزاری مراسم بالا تومبریوم در نزدیکی انطاکیه‌ی پیسیدیا (یال‌واچ) گفته شده. ارتش پس از این رویداد از قرار معلوم دوباره به مسیر اصلی خود بازمی‌گردد و راه ایکُنیوم (قونیه) را در پیش می‌گیرد، سه روز در این شهر می‌ماند، و بعد از طریق تیانا (کمرحیصار) وارد کیلیکیا می‌شود که همان ساتراپی زیر فرمان کیاشارِس است. کیاشارِس با نگاهی نگران ورود این لشگر مشکوک را از همان ابتدای عبور از دروازه‌ی کیلیکیا در کوه‌های توروس دنبال می‌کند، اما سرانجام به ترغیب همسرش دشمنی خود با ایرانیان را کنار می‌گذارد و اجازه می‌دهد که لشگریان کورش از پایتخت او، طرسوس، به سمت میریاندروس (نزدیک اسکندرون) پیش‌روی کنند تا با عبور از تنگه‌ی بِلِن وارد شمال سوریه شوند.

مسئله‌سازترین قسمت ماجرا از هردو جنبه‌ی تاریخی و جغرافیایی، اما، دنبال کردن یونانیان در سرزمین میان‌رودان است، به‌ویژه پس از ناکامی حاصل از پی‌آمدهای نبرد کُنِشت و کشته شدن کورش. جنگجویان درمانده و بی‌پناهی که هم از نبردی سنگین و بدفرجام و هم از گریزی پرالتهاب از چنگال یکی از قوی‌ترین ارتش‌های جهان در آن روزگار جان به‌در برده و پس از امیدی کوتاه به عفو و آشتی نه تنها سرخوردگی دیده بلکه سرکردگان خود را نیز از دست داده بودند، و با نزدیک‌ترین شهر یونانی‌نشین صدها کیلومتر فاصله داشتند، چاره‌ای جز پذیرفتن راهنمایی‌های کسِنوفُن نمی‌دیدند. پیشنهاد او این بود که به سمت شمال عقب‌نشینی کنند بلکه در نهایت به ساحل دریای سیاه برسند، هرچند نشانه‌هایی بارز حکایت از بی‌خبری آنان از جغرافیای محل به‌طور خاص و مقوله‌ی جغرافیا و کاربرد آن به‌طورکلی دارد. یکی از نشانه‌های این بی‌خبری می‌تواند حیرت‌زدگی آنها از این اطلاع باشد که در آن سرزمین رود دیگری نیز موازی با فرات جریان دارد. شاید در وهله‌ی نخست این پرسش پیش بیاید که آیا یونانیان هرگز به معنای کلمه‌ی «میان‌رودان» توجه نکرده بودند؟ این مسئله با نگاهی به پیشینه‌ی ریشه‌شناختی واژه‌ی مورد بحث در زبان یونانی قدیم روشن‌تر خواهد شد. همان‌طور که دیدیم، رویدادهای تاریخی مورد روایت کسِنوفُن در سال‌های 401 تا 400 پیش از میلاد رخ می‌دهند. اما قدیمی‌ترین گواه تاریخی که درباره‌ی ثبت یونانی کلمه‌ی مِسوپوتِمیا در دست است، ترجمه‌ی این کلمه از واژه‌ی عبری نهرِیم است که در برگردان یونانیِ انجیل عبری متعلق به 250 پیش از میلاد یافت می‌شود. پس می‌توان این احتمال را درنظر گرفت که شخصیت‌های یونانی آناباسیس هنوز با چنین واژه‌ای آشنا نبوده‌اند.

از سوی دیگر، نقشه‌ها و بحث‌های جغرافیایی مربوط به یونان کلاسیک، اگر آنها را بازتاب‌دهنده‌ی معلومات عمومی مردم بدانیم، تصویری متفاوت از سرزمین‌های آن روزگار پیش چشم می‌گذارند. آن‌چه ما از معلومات یونانیان دوره‌ی کلاسیک در زمینه‌ی جغرافیا می‌دانیم به‌طور عمده در رساله‌ی هواها، آب‌ها، مکان‌ها گرد آمده که منسوب به هیپوکراتیس (بقراط) و به‌جا مانده از اواخر قرن پنجم یا اوایل قرن چهارم پیش از میلاد، یعنی معاصر آناباسیس، است. مجموعه‌ی رساله‌ها، گفتارها، درس‌گفتارها، یادداشت‌ها و پژوهش‌های هیپوکراتیس طبعن نه بر اساس رویکرد تجربی ارسطویی ده‌ها سال بعد، بلکه بر بنیانی از اندیشه‌ورزی‌های سقراطی - افلاطونی هم‌روزگار خود شکل گرفته‌اند. بدین معنا، ترسیم‌های جغرافیایی او بیش از هر چیز مشاهده‌های جهانگردان یا، به‌ویژه، تصور مردمی از چند و چون قرارگیری شهرها و کشورها و قاره‌ها و دریاها را بازتاب می‌دهند. بااین‌حال، حتا اگر کسِنوفُن را به‌عنوان یک دانش‌آموخته‌ی مکتب آتن آگاه از محتوای چنین نوشته‌هایی بدانیم، از فحوای کلام او در آناباسیس، هم‌تراز با دیگر تاریخ‌نوشته‌های هلنیستی، چنین برمی‌آید که در روزگار او کمتر کسی همانند امروز برای پیدا کردن مسیر خود به نقشه یا اطلاعات جغرافیایی مراجعه می‌کرده است. روش‌های معمول، دست کم نزد یونانیان، استفاده از راهنما و بلدِ راه یا حافظه‌ی شخصی یا دانسته‌های مسافران باتجربه‌تر بوده است. از همین رو است که در میانه‌ی کتاب سوم آناباسیس وقتی کسِنوفُن، در مقام یکی از فرماندهان برگزیده به عنوان جانشین سرکردگان کشته‌شده، شروع به ارائه‌ی رهنمودهایی برای عقب‌نشینی منسجم و منظم می‌کند، از هر سه روش بالا برای یافتن مسیر برگشت بهره می‌گیرد.

سفرنامه‌نویسی کسِنوفُن، بدین‌ترتیب، هم به دلیل کافی نبودن دانسته‌های او از جغرافیای محل و هم به دلیل دلمشغولی‌های مربوط به فرماندهی سربازانی نه چندان کم‌علاقه به غنیمت، همدستی با دشمن، و تصرف مکان‌های بین راه، دچار خطاها و ازقلم‌افتادگی‌های متعدد شده است. یک نمونه هنگام ترک خاک آشور است که لشگر در محلی دارای یک «قلعه» توقف می‌کند که تقریبن به دور از هرگونه تردید شهر زاخو در کردستان عراق است؛ بااین‌حال کسِنوفُن نامی از رود خابور نمی‌برد که امروزه مرز بین عراق و ترکیه را تشکیل می‌دهد و بسیاری از نویسندگان در گذشته آن را با رود دیگری به همین نام اشتباه می‌گرفتند که در جنوب دیر الزور در سوریه‌ی کنونی به فرات می‌ریزد. یونانیان در این مرحله وارد سرزمین کَردوچی‌ها می‌شوند که طبق تصور همگانی نیاکان کُردها بوده‌اند – مردمانی کوه‌نشین، جنگجو و خشن که باوجود قرار صلح با ساتراپ ایرانی آن‌قدر اهل کینه‌توزی بودند که یونانیان تشویق شوند روی دشمنی مشترک‌شان با ایرانیان حساب کنند تا شاید به کمک آنان – به دنبال نومیدی از عبور از دجله – با گذر از ارتفاعات کردستان خود را به ساتراپی‌های یونانی‌نشین آسیای صغیر برسانند.

برای مذاکره فرصت چندانی در اختیار یونانی‌ها قرار نمی‌گیرد. از همان آغاز ورودِ هرچند احتیاط‌آمیز آنان به دلتای حاصلخیز دجله شبیخون‌های کَردوچی‌ها به لشگر یونان آغاز می‌شود. کَردوچی‌ها حتا با انداختن تخته‌سنگ بر سر یونانیان هنگام عبور از گردنه‌ها آنان را وادار به تغییر مسیر و احتمالن استفاده از کوره‌راه‌های سخت‌عبورتر می‌کنند. با این همه، یونانی‌ها موفق می‌شوند خود را به محل کنونی شهر جزیرة ابن عمر (جیزره) برسانند که در نقطه‌ی تقاطع سه مرز عراق و سوریه و ترکیه قرار دارد و داخل خاک ترکیه است. این دره‌ی سرسبز به نقطه‌ای راه می‌برد که دجله از آن‌جا به‌بعد بین دیواره‌های پُرشیب صخره‌ها پیچ می‌خورد. بدین‌ترتیب مسیر مستقیم‌تری به سمت شمال فراهم می‌شود و امروزه تصور بر این است که همین مسیر یونانیان را به بازار-‌ شهر فیندیک رسانده، نیز به جاده‌ای که امروزه در همان مسیر شمال به سی‌ئیرت می‌رود.

این گونه است که ده هزار یونانی بار دیگر دجله را سر راه خود می‌بینند: بستر اصلی رود در این نقطه با یک پیچ تند به سمت غرب برمی‌گردد و یک شاخابه‌ی بزرگ، که کسِنوفُن آن را کِنتریتیس خوانده ولی امروز رود بُتان چای نامیده می‌شود، از شرق به آن می‌پیوندد. به نظر می‌رسد که این رود در زمان کسِنوفُن مرز طبیعی بین کردستان و ارمنستان را تشکیل می‌داده، چون کَردوچی‌ها، که در تمام هفت روز حضور یونانیان در سرزمین خود دست از تعقیب و حمله برنداشته‌اند، در این مرحله شرایط آتش‌بس را می‌پذیرند هرچند پیشاپیش ساتراپی ارمنستان را علیه این دشمنان شاهنشاهی هخامنشی برانگیخته‌اند. اما پی‌آمد این توافق برای یونانی‌ها از دست رفتن راهنمای محلی است که ناگزیر او را آزاد می‌کنند تا جنازه‌ی کشتگان نبرد سنگین خود با کَردوچی‌ها را پس بگیرند.

بدون راهنما تنها راه قابل شناسایی به سمت شمال از گدار دجله می‌گذرد: جریانی از آب‌های خروشان که تا سینه می‌رسد؛ در ساحل مقابل، کرانه‌ی غربی، نیز ارتش ارمنستان صف‌آرایی کرده و دیگر نه حمله‌های راهزن‌وار کَردوچی‌ها بلکه نیرویی سازمان‌یافته در خدمت ساتراپ ایرانی، طبعن در مقام نماینده‌ی اردشیر دوم و بنابراین مأمور سرکوب مخالفان او، منتظر آنها است. گزارش کسِنوفُن از این رویارویی یکی از خواندنی‌ترین فصل‌های آناباسیس محسوب می‌شود، هرچند که جلوه‌سازی‌های ادبی و تصویری به‌کاررفته در آن مرجعیت‌پذیری و درستی رویدادها را زیر سوال می‌برد: کسِنوفُن در شگردی ماهرانه لشگر را به دو بخش تقسیم می‌کند، و بخش جلودار را به پیش‌روی در امتداد ساحل دجله می‌فرستد. ارمنی‌ها در کرانه‌ی مقابل قدم به قدم آنان را همراهی می‌کنند تا هر کجا از گدار رود گذشتند بر سرشان بریزند. گروه جلودار پس از طی مسافتی توقف می‌کند و سرگرم اجرای یک مراسم قربانی برای خدای رودخانه می‌شود. در این فرصت، گروه عقب‌دار به فرماندهی کسِنوفُن خود را به نقطه‌ای دورتر در جهت مخالف می‌رساند، طوری که ارتش دشمن گمان می‌برد اگر آنها در آن نقطه به آب بزنند، از پشت و جلو حمله خواهند کرد و از ترس گرفتار شدن در حلقه‌ی محاصره پا به فرار می‌گذارد. از سوی دیگر، کَردوچی‌ها هنوز در دامنه‌ی کوه منتظر اند تا عقب‌داران لشگر یونان را هنگام عبور از رودخانه مورد تهاجم قرار دهند. کسِنوفُن صبر می‌کند تا آنها در تعقیب لشگر از کوه پایین بیایند و در ساحل جمع شوند، بعد ناگهان به نیروهای ظاهرن در حال عقب‌نشینی دستور حمله می‌دهد. (ناگفته پیداست که کسِنوفُن این‌جا نیز همچون تمامی موارد مشابه یورش یونانیان را مهیب و سهمگین تصویر می‌کند چنان که هر دشمنی با دیدن آن هراسان می‌گریزد.) بدین‌ترتیب کَردوچی‌ها برای همیشه دست از تعقیب ده هزار نفر برمی‌دارند.

در دنباله‌ کسِنوفُن دانستنی‌های جالبی درباره‌ی ساختار اجتماعی - سیاسی ایالت ارمنستان در آن روزگار ارائه می‌دهد که به عنوان طلایه‌دار نخستین خاطره‌نگاری‌های تاریخ‌نویسان ارمنی از اهمیت خاصی برخوردار است. می‌گوید: «بنیانی‌ترین نهادِ اجتماعی خاندان است و رؤسای خاندان‌ها حکومت بر سکونت‌گاه‌هایی روستایی را برعهده دارند که دارای استحکامات بوده و گرداگرد هر یک از آنها را دیوار و خندق کشیده‌اند. این سران قوم که به آنها کُمارچ می‌گویند مسئول رسیدگی به امور محلی هستند، ولی اداره‌ی کل سرزمین به دست ساتراپ است.» هم‌مرزی با کَردوچی‌ها شواهد آشکاری به‌جا گذاشته چون، به گفته‌ی کسِنوفُن، با فاصله گرفتن از کنتریتیس تا فرسنگ‌ها هیچ آبادی‌ای به چشم نمی‌خورد؛ اما در محل کنونی سی‌ئیرت شهر نسبتن بزرگی هست «دارای یک قصر برای ساتراپ». از قرار معلوم این‌جا دیگر از جولان‌های نظامی خبری نیست، چون یونانی‌ها موفق می‌شوند بی‌دردسر آذوقه‌ تهیه کنند و به راه خود ادامه دهند.

بحث بر سر مسیر آنها پس از سی‌ئیرت زیاد است، ولی با رعایت اعتدال می‌توان فرضیه‌ی لِیِرد را کنار گذاشت که آنها راه بیتلیس را در پیش گرفته و بعد بی‌اعتنا به دریاچه‌ی وان با گذر از غرب نمروت داغ (کوه نمرود) به ملازگرد و پاتنُس رفته باشند. اِینزوُرث آنها را در مسیر شمال غرب به سمت رودخانه‌ای می‌برد که کسِنوفُن از آن با نام تله‌بُئاس نزدیک شهر کنونیِ موش یاد می‌کند. روشن است که امروزه در این مسیر جاده‌ای وجود ندارد، ولی چون تله‌بُئاس تقریبن به یقین همان رود مورات سو یا شاخابه‌ی شرقی فرات است، چنین تشخیصی منطقی‌تر به نظر می‌رسد. (جالب این‌جاست که هم اِینزوُرث و هم لِیِرد نام ترکی این رودخانه را با قره‌ سو که شاخابه‌ی غربی فرات است، اشتباه گرفته‌اند.) یونانیان در موش بار دیگر با نیروهای ارمنی روبه‌رو می‌شوند که این بار خود  ساتراپ، تیریبازوس، فرماندهی آنان را برعهده دارد. اجازه‌ی عبوری ظاهری صادر می‌شود، اما جوّ بی‌اعتمادی همچنان حاکم است. شب همان روز که ده هزار نفر ناگزیر در فضای باز اردو زده‌اند، برف شروع به باریدن می‌کند. روز بعد، اثری از تیریبازوس و لشگر او نیست، اما سرانجام معلوم می‌شود آنها در همان نزدیکی کمین کرده‌اند و از لحن گزارش کسِنوفُن چنین برمی‌آید که تنها مانع تهاجم ایرانیان بارش سنگین برف بوده است. عاقبت وقتی یونانیان به دامنه‌ی کوهستان بینگُل می‌رسند، نبردی درمی‌گیرد که همچون سایر رویدادهای مشابه در روایت کسِنوفُن، برای یونانیانِ دلاور سربلندی و برای ایرانیانِ مهاجم و لابد کمتر جنگ‌آزموده شکست و خواری در پی دارد.

مطابق با الگوی کسِنوفُن برای بازنمایی پیرنگ داستانیِ سفرنامه‌اش، پس از نبرد با دشمن نوبت نبرد با خشم طبیعت است. ده هزار یونانی در ارتفاعات دوهزار و چهارصد متری کوه‌های بینگُل در برف و بوران به زحمت قدم برمی‌دارند و به شهادت کسِنوفُن از یخ‌زدگی و بی‌غذایی رنج می‌برند. عذاب این کوه‌پیمایی با رسیدن به دره‌ای مرتفع و حاصلخیز قدری تسکین می‌یابد، که می‌توان در توافق با اِینزوُرث آن را هینیس امروز، شهرستانی در مرکز استان ارزوروم، دانست. اتفاق خوش‌تر، به لحاظ تاریخ‌نویسی، این‌که شرح کسِنوفُن از اقامت سربازان نزد روستاییان مهربان ارمنی آشکارا یادآور خصوصیت معروف و همیشه‌ یادشده‌ی مهمان‌نوازی مردمان شرق آناتولی است:

کدخدا... برای نشان دادن حسن نیت خود، محل دفن شراب‌ها را نشان داد. بنابراین سربازان آن شب در اقامتگاه‌های متعددی که در اختیارشان گذاشته شده بود، غرق در ناز و نعمت مشغول استراحت شدند.

کسِنوفُن چند رأس اسب کم‌سال هدیه می‌گیرد: «اسب‌های این سرزمین از اسب‌های ایرانی کوچک‌تر ولی خیلی قبراق‌تر بودند. کدخدا به افراد خود دستور داد کیسه‌های کوچکی دور پای اسب‌ها و سایر احشام ببندند تا وقتی در جاده‌های برفی از آنها سواری می‌گیرند، حیوان چهار دست و  پا روی شکم زمین نخورد.»

جاده‌ی هینیس به سمت شمال به احتمال قوی یونانیان را به مسیری کمابیش همسو با جاده‌ی امروز ارزوروم به هُراسان در نزدیکی آغری کشانده است، جایی که باز لازم بود از رود آراکسیس (ارس) بگذرند که به سمت شرق جریان دارد و به دریای خزر می‌ریزد. (کسِنوفُن این رود را با فاسیس اشتباه گرفته که قدری بالاتر از این ناحیه جریان دارد و به دریای سیاه می‌ریزد.) امروزه مسافرانی که قصد رفتن به ترابزون را دارند، در این نقطه باید مسیر خود را به سمت غرب تغییر دهند و از شاهراه کوهستانی بر فراز دو گردنه‌ی معروف کُپ‌داغی و زیگان استفاده کنند. دو رودخانه نیز سر راه آنها است: سرچشمه‌ی قره سو (فرات) در آشکاله و رود چُروح در بای‌بورت. اما لازمه‌ی چنین کاری یک انحراف مسیر بزرگ به سمت غرب خواهد بود. بیشتر صاحب‌نظران این نحوه‌ی رسیدن به دریای سیاه را رد کرده و مسیری مستقیم‌تر با گذر از کوه‌های آلپ ساتراپی پُنتوس را ترجیح داده‌اند. برای گذر از این کوه‌ها، کسِنوفُن و همرزمانش ناچار می‌شوند با تائوچیایی‌ها که گردنه را بسته‌اند، بجنگند. این قوم، همانند قوم بعدی‌ای که با ده هزار نفر درگیر می‌شوند یعنی چَلوبی‌ها، مردمانی آزاد بودند بدین معنا که رعیت پادشاه ایران محسوب نمی‌شدند و این با توجه به همسایگی آنان با پُنتوس که یکی از مهم‌ترین ساتراپی‌های ایران بوده قابل اهمیت است. اما شاید وصف کسِنوفُن از آزادگی این مردم توضیحی برای این نکته فراهم کند. مردان تائوچی در پی شکست از یونانیان خود را از پرتگاه‌های کوهستانی پایین می‌اندازند تا اسیر دشمن نشوند. یکی از سربازان یونانی با دیدن مردی که لباسی بهتر از دیگران به تن دارد سعی می‌کند او را از لبه‌ی پرتگاه عقب بکشد، اما مرد که تنومندتر از سرباز یونانی است او را بغل می‌گیرد تا هردو سقوط کنند. صحنه‌ی بعدی از این هم دهشتناک‌تر است: زنان تائوچی کودکان خردسال خود را به دره پرت می‌کنند و خود نیز به دنبال آنها می‌روند.

دلیل محکم‌تر برای تصور مسیری دیگر به ساحل دریای سیاه این است که کسِنوفُن در این‌جا فقط از گذشتن از یک رودخانه یاد می‌کند: هارپاسوس، که به احتمال زیاد همان چُروح است. در این صورت، نظریه‌ی لِیِرد به واقعیت نزدیک‌تر می‌نماید که یونانیان با استفاده از جاده‌ای فرعی در غرب ارزوروم که امروزه نیز وجود دارد، از شهرهای ایسپیر و ایکیزدره گذشته و در محل کنونی شهر ریزه، هشتاد کیلومتریِ شرق‌ ترابزون، به دریا رسیده‌اند. اما کسِنوفُن در این مرحله از شهر خاصی نام نمی‌برد و لشگر هنوز بر فراز قله‌های کوهستان است که یکی از هیجان‌انگیزترین صحنه‌ها در تاریخ‌نوشته‌های یونانی رخ می‌دهد:

وقتی مردانی که جلودار بودند از بلندی بالا رفته و چشم‌شان به دریا افتاد، فریادی بلند از آنان به گوش رسید؛ و کسِنوفُن و عقب‌داران با شنیدن آن گمان کردند دشمن دیگری به جلوداران حمله کرده است.... ولی چون سروصدا بالا گرفت و نزدیک‌تر شد، و برخی از آنها که در کار صعود بودند هر از گاه با تمام سرعت می‌دویدند تا خود را به فریادها که یک دم قطع نمی‌شد برسانند، بر کسِنوفُن نیز معلوم شد که رویدادی عظیم در شرف وقوع است. بنابراین اسب خود را پیش راند و...شنید که سربازان فریاد می‌زنند: «دریا! دریا!»

البته این نقطه‌ی اوج بسیار سرورآمیز و سرشار از اشک‌ شوق همان نقطه‌ی پایان سفر نیست. ده هزار نفر تا رسیدن به شهر یونانی‌نشین ترابزون هم ناگزیر از مبارزه با اهالی کُلچیس می‌شوند و هم باید از جنگل‌های انبوه و پیچ در پیچ دامنه‌های کوهستان پُنتوس بگذرند. اما در عوض رسیدن به ترابزون سرانجام به معنای خروج از قلمرو دشمن است. در ترابزون یونانی‌ها زنان و کودکان، بیماران و سالمندان همراه خود را به سرپرستی کهنسال‌ترین فرماندهان با کشتی به یونان می‌فرستند و خود همچنان مسیر زمینی را ادامه می‌دهند. با انتخاب این گزینه، رسیدن به تنگه‌ی بُسفُر برای آنها به معنای هزار کیلومتر پیاده‌روی بیشتر و گذشتن از شهرهای سینوپه (سینوپ) و هراکلیا (اِرِغلی) است. از این رو، شاید تصور رود اصرار آنان بر ماندن در خشکی و ادامه دادن چنان راه‌پیمایی‌ دشواری در کنار یکدیگر ریشه‌هایی عاطفی دارد. طبعن وجود روحیه‌ی همبستگی و رفاقت بین جنگجویانی که مدت‌ها همسنگر و همراه یکدیگر بوده و سختی‌های بسیاری را دوشادوش هم تاب آورده‌اند دور از انتظار نیست، اما کسِنوفُن به ما می‌گوید غرض اصلی از چنین تصمیمی بهره جستن از غنیمت‌های احتمالی بین راه بوده است.

وقتی ده هزار نفر سرانجام به وطن بازمی‌گردند، سرگذشت آنان اهمیتی فراتر از حماسه‌ای از دلاوری و استقامت پیدا می‌کند. این واقعیت که لشگری از سربازان مزدور یونانی توانسته از چنگ نیروهای ارتش شاهنشاهی هخامنشی بگریزد و پای پیاده با کمترین امکانات اما در عین حال با کمترین تلفات به یونان برگردد، بیش از پیش افسانه‌ی شکست‌ناپذیری پارسیان را به چالش کشید. از پی‌آمدهای این چالش، نقشه‌ی فتح کل آسیا بود که صد سال بعد، در اوایل قرن چهارم پیش از میلاد، پای لشگر مقدونی را ابتدا به یونان و سپس به ایران باز کرد.

دیدیم که روایت کسِنوفُن از لشگرکشی نافرجام کورش کوچک به ایران و سپس عقب‌نشینی ناگزیر و دشوار ده هزار سرباز یونانی مزدور او بر تار و پود دو محور تاریخی و جغرافیایی نقش بسته است. نیز دیدیم که هردو محور یعنی تاریخ و جغرافیای کسِنوفُن، هنگامی که به قصد تحلیل با هدف آگاهی از چند و چون مقوله‌های زمانی و مکانی مطرح‌شده در این تاریخ‌نوشته به سراغ‌شان می‌رویم، ابهام‌ها، ناهمخوانی‌ها، و از قلم افتادگی‌هایی را به نمایش می‌گذارند که متن را بیشتر از اطلاع‌رسانی، پرسش‌برانگیز می‌سازند. این ابهام‌ها و ناهمخوانی‌ها و از قلم افتادگی‌ها را می‌توان تا حدی به پای ناآگاهی نویسنده و تا حدی هم به حساب غرض‌ورزی‌ها و جانبداری‌های او یا شاید مصلحت‌اندیشی‌های ادبی او گذاشت. این، سرمشقی است برای بررسی سایر شواهد تاریخ‌نگاشتی از این دست تا در برخورد با آنها – به ویژه مشاوره گرفتن از آنها درباره‌ی واقعیت‌های تاریخی – جانب احتیاط رعایت شود. بدین معنا که هر آن‌چه کسِنوفُن، هرودُت و دیگران نوشته‌اند بهتر است نه به عنوان مدرک مستند و آینه‌ی تمام‌نمای یک واقعیت تاریخی، بلکه به مثابه یک گواه باستان‌شناختی و در کنار سایر شواهد مادی به دست آمده از آن مقطع تاریخیِ به‌خصوص مورد بررسی قرار بگیرد.

در پیوند با دو محور بالا، دو ویژگی دیگر در آناباسیس قابل شناسایی و پیگیری هستند: ویژگی انسان‌شناختی در پیوند با محور تاریخ؛ ویژگی تعیین‌کنندگیِ زیست‌محیطی (environmental determinism)  در پیوند با جغرافیا. اولی بیش از هرچیز در معرفی کسِنوفُن از خصوصیت‌های قومی «بربرها» و یونانیان، و نیز دیگران، نمود می‌یابد. همان‌طور که در بالا اشاره شد، اظهارنظر یک تاریخ‌نویس درباره‌ی خصوصیت‌های مردم‌شناختی یک قوم برای آن‌که بتواند واقعیتی قابل ارجاع قلمداد شود اغلب نیاز به کندوکاوهای باستان‌شناختی و انسان‌شناختی عمیق‌تر دارد. اما آن‌چه شاید بهتر بتوان بر آن تکیه کرد آگاهی از پسند و ناپسندهای خود تاریخ‌نویس در مقام اهل یکی از فرهنگ‌های باستانی است که گفته‌های خود را ثبت و مستند کرده تا به دست ما برسد. بدین‌ترتیب، آناباسیس در حقیقت می‌تواند شِمایی از طرز فکر نوع‌نمونِ فردی فرهیخته و باتجربه اهل فرهنگ هلنی دوران اوج آتن کلاسیک را ارائه ‌دهد. نکته‌ی دوم، نقش شرایط زیست‌محیطی در جغرافیای انسانی است که نشان می‌دهد نیروهای طبیعی چه تأثیری بر رفتارهای زیستی و بقای انسان و در نتیجه تصمیم‌گیری‌های سرنوشت‌ساز و در نهایت روند رویدادهای تاریخ‌ساز دارند. از این لحاظ، آناباسیس نمونه‌ی روشنی از نقش تعیین‌کنندگی زیست‌محیطی در فرآیندهای تاریخی و باستان‌شناختی محسوب می‌شود.

Lloyd, S. 1989. Ancient Turkey, Berkely and Los Angeles: University of California Press.

Xenophon, The Expedition of Cyrus, Waterfield, R. (tr.), 2005, Oxford: Oxford University Press.

Ainsworth, W. F. 1888. A Personal Narrative of the Euphrates Expedition, London: Kegan Paul Trench & Co.

Layard, A. H. 1853. Discoveries in the Ruins of Nineveh and Babylon, London: John Murray.

Witt, C. 1892. The Retreat of the Ten Thousand, London: Longmans, Green and Co., in www.heritage-history.com, accessed in April 2014.

شناسایی نشانگرها یا حروف الفبا، خط ها، و سامانه های الفبایی و آشنایی با تاریخچه پیدایش و تکامل آنها (لغت شناسی یا فیلولوژی) از شاخه های مهم دانش اپیگرافی، و از نقطه های برجسته تلاقی آن با پدیده شناسی فرهنگ و تاریخ فرهنگی، به شمار می رود. مطلب حاضر در همین راستا ترجمه شده، که فصل دیگری است از کتاب نوشته های یونانی: یک معرفی مصور، کار گروهی از پژوهشگران «انجمن گسترش پژوهش های هلنی» و به سرویراستاری پت ایسترلینگ و کرول هندلی. نویسنده این فصل، جویس رینُلدز، استاد بازنشسته تاریخ اپیگرافی روم در دانشگاه کمبریج است. این پژوهشگر برجسته کتیبه های رومی آثاری پرشمار دارد، که بازه زمانی انتشار آنها حدود نیم قرن، از اوایل دهه پنجاه میلادی تا دهه پایانی قرن بیستم، را دربر می گیرد. از آن پس نیز فعالیت های او در قالب گزارش های پژوهشی و سرویراستاری مجموعه پژوهش های گوناگون ادامه یافته، و او همچنان، در آستانه 99 سالگی، حضور پرباری در عرصه مطالعات کلاسیک دارد.

برجسته ترین دستاورد خانم رینُلدز پژوهش مفصل و عمیق او در اسناد به جا مانده از شهر باستانی آفرودیزیاس در جنوب غربی ترکیه امروز، به ویژه مکاتبه های مردم این شهر با مقام های رومی است، که نقش بزرگی در روشن شدن این بخش از تاریخ روابط امپراتوری روم با سرزمین های آسیای صغیر ایفا می کند. پژوهش هایی از این دست، راهگشای به دست آوردن تصویری روشن تر از تاریخ فرهنگی ایران باستان نیز هستند؛ هم به دلیل روابط پر فراز و فرود ایران با امپراتوری روم و هم از این رو که ساتراپی ها، پادشاهی ها، و ایالت های یونانی نشین آسیای صغیر مدام در معرض دست به دست شدن بین قدرت های بزرگ آن زمان، از جمله ایران و روم، قرار داشتند.

چشم گیرترین حلقه اتصال کار جویس رینُلدز با انسان شناسی، کاوش در پیوندهای تاریخی – زبان شناختی بین اپیگرافی و ساختارهای سیاسی و مدنی فرهنگ های باستان است، که در مطلب حاضر نیز نمودی آشکار دارد.

لحن نویسنده در این متن، به سیاق کل کتاب، لحنی سبک روح و مردم پسند است که تلاش شده در ترجمه نیز به همان صورت حفظ شود.

نوشتن به کمک الفبا را بازرگانان یونانی، بنا بر یک گمانه زنی قابل قبول، در اوایل قرن هشتم پیش از میلاد از فُنیقی ها یاد گرفتند. در آن زمان، مدتی بود که نوشتار هجایی در بیشتر نقاط یونان به فراموشی سپرده شده بود. الفبای فُنیقی برای این که به زبان یونانی بخورد یک مقدار دستکاری و تکمیل لازم داشت، چون فُنیقی ها برای نوشتن حروف مصوت اصلن نشانگر نداشتند، و بعضی از نشانگرهایی که برای حروف بی صدا به کار می بردند، به خصوص درمورد حروف صفیری [س، ش، ز، و مانند این ها]، هیچ به درد نمی خورد. برای برطرف کردن این اشکال ها یک مقدار دستکاری ضروری انجام شد، که کم و کیف آنها در هر نقطه از جهان یونانی نشین قدری با بقیه جاها فرق می کرد؛ بدین ترتیب تا صدها سال بعد انواع و اقسام الفبای یونانی با کاربری های گیج کننده از هر گوشه و کناری سر بر می آورد.

الفباهایی که از همه شهرهای یونانی نشین به دست آمده در نگاه اول شباهت زیادی به هم دارند، در حالی که تفاوت های چشم گیری بین آنها هست. برای مثال، در کُرینت، برای نوشتن اِپسیلُن [Ε] از نشانگری شبیه بِتا [Β] استفاده می کردند. در یوبوئیا [جزیره بزرگی در جنوب غربی یونان، که ساکنان آن مستعمره های فراوانی در ایتالیا، سیسیل، و مقدونیه ایجاد کردند] الفبایی رایج بود که مستعمره نشینان یونانی ساکن ایتالیا آن را برای رومی ها (و بنابراین تمامی ملت های اروپا) به یادگار گذاشتند؛ در این الفبا نشانگری شبیه حرف C برای نوشتن گاما [Γ] به کار می رفت. مورد جالب توجه دیگر، شکل های گوناگون دلتا [Δ] و لابدا [Λ] بود که بعدها به دو حرف D و L تبدیل شدند. الفبای سرزمین های شرقی ایُنی [در آسیای صغیر] در گذر نیمه دوم قرن پنجم پیش از میلاد به تدریج رواج گسترده تری پیدا کرد که دلیل آن احتمالن همخوانی بیشتر نسبت به سایر الفباها با زبان گفتاری یونانی بود: در این سامانه الفبایی نشانگر هایی برای نمایش هردو حالت کشیده و کوتاه دو صدای ε و ο وجود داشت که کار نوشتن کلمه های پرکاربردی مثل εἰμί [= هستم، استم، ام] را راحت می کرد. این سامانه در سال 2-403 پیش از میلاد الفبای رسمی آتن اعلام شد، و در مدت بسیار کوتاهی به همه سامانه های دیگر نوشتار یونانی غلبه کرد.

در همین مدت، یونانی ها مدام در حال ساده کردن نشانگرهای فُنیقی نسبتن پیچیده و تبدیل آنها به نشانگرهایی موزون تر بودند، و تازه علیه کاربست فُنیقی نوشتن از راست به چپ هم واکنش نشان می دادند؛ آنها انواع نوشتن از چپ به راست و یا ترکیب هردو را امتحان کردند: سطر اول چپ به راست و سطر بعدی راست به چپ (به این روش  می گفتند بُئوس تروفِدُن (boustrophedon) که یعنی شیاری که از خیش گاو در زمین زراعی ایجاد می شود). اما همچنان که قرن پنجم پیش از میلاد به پایان خود نزدیک می شد، نوشتن از چپ به راست به تدریج همه روش های دیگر را کم و بیش از دور خارج کرد.

نخستین یونانی هایی که سواد خواندن و نوشتن یاد گرفتند، بی برو برگرد محض رونق گرفتن کسب و کار شخصی شان دست به این کار زدند؛ دستخط مبارک این افراد، چه با قلم و مرکب روی پاپیروس، چه با یک نوع اسکنه روی ماده نرمی مثل موم یا سرب، و چه به صورت حکاکی یا نقاشی روی سفال، کل فرآیند نوشتن و نویسندگی را کلید زد؛ اما چیزی نگذشت که این نویسندگان اولیه شروع به استفاده از فوت و فن نگارش برای تهیه بایگانی های اولیه ثبت اسناد در شهرهای رو به پیشرفت یونان کردند. طبعن در راستای این فرآیند، ایجاد متن های نوشتاری برای نمایش به مخاطب خیلی زود در هردو سطح خصوصی و عمومی رواج یافت.

یونانی ها خیلی بیشتر از ما نوشته های گوناگون را (که آن وقت ها کتیبه نام داشتند) در مکان های عمومی به نمایش می گذاشتند، چون برخلاف امروز هزار و یک روش دیگر برای اطلاع رسانی در اختیارشان نبود. از آن جا که فُنیقی ها هم مدت ها قبل از آنها این کار را می کردند، احتمال زیادی وجود دارد که این کاربست اصلن پا به پای استفاده از خودِ نشانگرهای الفبا رشد کرده باشد؛ ولی حتا اگر هم این طور بوده، باز یونانی ها بودند که قابلیت های آن را تا حد بالا گسترش دادند.

قدیمی ترین کتیبه های یونانی ای که امروز می شناسیم به ظن قوی متعلق به چارَک سوم قرن هشتم پیش از میلاد هستند. همه آنها خصوصی سفارش داده شده و بسیاری فقط برای مصرف در محیط های خانگی به وجود آمده اند. از قرن هفتم پیش از میلاد به بعد، اسناد رسمی هم به این مجموعه راه پیدا می کنند (متن قانون ها، عهدنامه ها، و مانند این ها)؛ این نوع کتیبه ها ابتدا تک و توک پیدا می شوند ولی کم کم تعدادشان زیاد می شود تا سرانجام در قرن پنجم پیش از میلاد سیلابی از آنها به راه می افتد، در حدی که می توان این نوشته ها را یکی از شاخص های برجسته زندگی مدنی در جامعه یونان دانست. یکی از کارهای اصولی در آتن دموکراتیک قرن پنجم تهیه طیف گسترده ای از اسناد و مدارک دولتی به گونه ای بود که برای همه شهروندان قابل دسترسی باشد. این ایده هم جا افتاد و هم فراگیر شد، آن هم نه فقط در سایر دولتشهرهای دموکراتیک بلکه حتا در اُلیگارشی ها، فقط با این تفاوت که گستره کتیبه هایی که به نمایش عمومی گذاشته می شدند محدودتر بود. البته روی هم رفته معلوم نیست در آن روزگار انتظار می رفت چه تعداد از مردم این متن ها را بخوانند: سطح سواد همیشه محدود بود، تازه بعضی کتیبه ها جاهایی نصب می شدند که خواندن آنها خطر قطعی گردن شکستگی در بر داشت. البته هر آدم بی سوادی که خیلی دلش می خواست حتمن می توانست یک نفر را گیر بیاورد که کتیبه را با صدای بلند برایش بخواند؛ بعضی از اعلان های دولتی و همگانی هم توسط جارچی ها در تئاترها و در هنگام برگزاری مناسبت های مهم سالانه برای مردم قرائت می شدند.

اگر محتوای یک نوشته از اهمیت خاصی برخوردار نبود یک تکه تخته تمیز یا یک باریکه دیوار گچی هم برای نوشتن آن با ذغال یا رنگ کفایت می کرد. اما بعضی نوشته ها قرار بود مدت زمانی طولانی تر، بلکه هم برای ابد، باقی بمانند، اغلب هم در هوای آزاد؛ این جور وقت ها یک ماده مقاوم به علاوه آن نوع فوت و فن نوشتاری لازم می شد که از باد و باران و آفتاب گزند نیابد. ما اغلب فکر می کنیم کتیبه یعنی همان سنگ نوشته، اما علت این تصور این است که سنگ به نسبت مواد دیگری که به این منظور به کار می رفت از ماندگاری بسیار بیشتری برخوردار است. مثلن چوب عاقبت دچار پوسیدگی می شود، فلزها هم که اغلب مصلحت اقتصادی حکم می کرد برای مصرفِ دوباره ذوب شوند، اما کتیبه های سنگی کرور کرور به موزه های ما راه پیدا کردند، و ناگزیر بخش اعظم تصویری که ما از نوشته های باستانی پیش چشم داریم از همین سنگ نوشته ها تشکیل شده. یادآوری این نکته هم لازم است که بسیاری از حروف سنگ نوشته ها، شاید بیشتر آنها، بعد از حکاکی رنگ هم می شدند و رنگ مورد استفاده به احتمال زیاد قرمز بوده است.

در قدیمی ترین کتیبه های به جا مانده، حروف کم و بیش شبیه همان هایی هستند که با قلم هم می شد نوشت؛ البته فقط کمی بزرگ تر، و باز هم البته بدون اتصال هایی که معمولن موقع نوشتن روی کاغذ اتفاق می افتد - تک به تک و پشت سر هم بدون هیچ آرایش اضافی. در گذر قرن های بعدی حروف آهسته آهسته سبک های نگاشتن و چارچوب های خاصی برای نمایش پیدا کردند، تا هم قابل خواندن باشند هم قشنگ و چشم نواز. تکامل این سبک ها در شهرهای گوناگون، و البته نزد استادکارهای مختلف، یکسان و یک شکل نبود، اما بهترین کارورزان این عرصه در قرن ششم پیش از میلاد پیشرفت های بارزی نشان دادند و در قرن پنجم به چیزی در مایه های مرزشکنی رسیدند.

در آتن قرن پنجم موج جدید تقاضا برای کتیبه های عمومی پرتعداد و چشم گیر بود، و در دسترس بودن مرمر مرغوب به علاوه درآمد دولتی مناسب برای پرداخت هزینه ها تداوم این روند را آسان می کرد؛ در چنین شرایطی، استادکارهای آتنی سبک استُی خِدُن [stoichedon = رج به رج] را در کتیبه نگاری به وجود آوردند. آنها در این سبک نقشه کلی کار را به صورت شطرنجی روی سطح سنگ طراحی می کردند و هر یک از حروف را در نزدیکی مرکز یک خانه شطرنج قرار می دادند. بدین ترتیب هر کارگری با مهارت کافی می توانست حروف را، نسبتن با سرعت و سهولت، به شکلی موزون طوری بچیند که همگی هم در راستای افقی و هم در راستای عمودی مرتب به نظر برسند و خواننده در دنبال کردن آنها مشکلی نداشته باشد.

شواهد نشان می دهند که در این زمان استادکاران خوب پیش از حکاکی ابتدا متن را، احتمالن به کمک خط کش و پرگار، روی سنگ ترسیم می کردند (نقطه های پرگار گاهی در مرکز دایره ها پیداست)، البته روش آزاد همچنان غالب بود؛ و نتیجه در هردو حال سودمند، و گاه واقعن زیبا، از کار درمی آمد. با این حال، روش استُی خِدُن یک مقدار خشکی از خودش نشان می داد، چون به طبع یکسان نگه داشتن تعداد حروف در همه سطرها را اجباری می کرد و این باعث می شد بعضی کلمه ها ناگزیر از وسط بشکنند و بقیه شان به سطر بعدی بیفتد و به همین خاطر قیافه های عجیب و غریبی پیدا کنند؛ بدین ترتیب، قالب خود را به معنا تحمیل می کرد آن هم به شکلی ناهوشمندانه. این سبک در اواخر قرن چهارم پیش از میلاد از سکه افتاد؛ چینش عمودی به تدریج کنار گذاشته شد تا عرصه برای مکان گذاری آزادانه تر حروف و تقسیم معنادارتر کلمه ها باز شود؛ در همین حال شکل حروف نیز روان تر و موزون تر شد و سِریف ها [خطچه ها] در انتهای شیارهای بلندتر حروف ظاهر شدند، کاربستی که احتمال می رود به تقلید از جلوه های نوشتن با قلم یا رنگ ایجاد شده باشد.

در دوران های هلنیستی و رومی، شمار شهرهای یونانی نشین در خاورمیانه به شدت زیاد شد. در همه این شهرها تهیه کتیبه هایی برای نمایش به عموم جزء سنت مدنی یونانی به شمار می رفت، و این سنت تا آخرین حد توان مالی و امکان دسترسی به مواد دنبال می شد. البته شرایط سیاسی جدید [سلطه روم بر سرزمین های یونانی] تغییرهایی در کاربست را هم ایجاب می کرد. پیام های سلطنتی و تکریم پادشاهان و حاکمان؛ تقدیر از سنای روم، مقام های محلی رومی، امپراتوران روم – همگی این ها باید به طرزی چشم گیر به نمایش درمی آمدند. علاوه بر این، همچنان که شهرها بیش از پیش به کمک مالی شهروندان ثروتمند خود متکی می شدند، به این نتیجه هم می رسیدند که ثبت رسمی و عمومی گواه قدردانی آنها می تواند سر کیسه ها را شل تر کند؛ خود آن حامیان مالی نیز بدشان نمی آمد نام شان حکاکی شود، به خصوص بر سردر ساختمان هایی که به همت آنها بنا شده بود. تعداد فزاینده ای پایه مجسمه می بینیم که کارهای نیک این گونه افراد با تفصیل هرچه بیشتر به سفارش مردم شهر روی آنها حک شده؛ نماکاری های مزین به نوشته هایی از جانب حامیان مالی بنا نیز در این دوران افزایش چشم گیری نشان می دهند. در همان حال، افراد پایین تر از رده ثروتمندان نیز به جمع متقاضیان کتیبه پیوستند؛ تقاضاهای آنها از نوع تقدیم نامه به ایزدان، معرفی ملک و مقبره، و اظهارنامه های اعلام هویت به شیوه ای بود که تا مدت ها ثروتمندان طرف آن نمی رفتند. کتیبه های این افراد معمولن کیفیتی میان مایه یا ضعیف داشت، ولی احتمالن خالی از تأثیرگذاری روی کتیبه های بهتر نبود.

همین پس زمینه اندک اندک به سمت حکاکی حروفی پیش رفت که شیارهایی صاف و خط کشی شده داشتند و قرص و محکم روی یک خط پایه (که شاید زیاد به چشم نیاید) نشانده می شدند؛ درازای این حروف با هم برابر است و حتا پهنای آنها نیز تا حدی با همدیگر برابری می کند: کاربستی که رومی ها به آن می گفتند لیتِرا کوآدراتا (littera quadrata = حروف چهارگوش [بزرگ]) و پیشرفت کتیبه نویسی یونانی بدون تردید در شکل گیری آن تأثیر داشت. در همین حال، دقت روی حکاکی سطرها بالا رفت؛ استفاده از گُوه ای با پهلوهای صیقلی در حکاکی رایج شد (با این روش، حروف بهتر نور می گرفتند تا با روش حکاکی ساده)؛ و بازی نور و سایه در بیشتر موارد لحاظ شد: در هنگام حکاکی، برای حروف مختلف ضخامت های متفاوتی در نظر می گرفتند تا برخی از آنها پررنگ تر و برجسته تر به نظر برسند (این یکی دیگر به واقع تقلید آشکار از نوشتن با قلم یا رنگ نقاشی بود).

بنا بر شواهد، در این زمان نسبت اندازه حروف به مقدار جای موجود روی سطح کتیبه دقیق تر تنظیم می شد، و همین دقت درمورد نسبت عمق شیارهای حروف به اندازه آنها نیز به کار می رفت، که هردو این ها در آسان شدن کار خواندن نوشته ها تأثیر زیادی داشتند. حروف را می شد نزدیک به هم یا با فاصله نگاشت، مکان کلمه ها هم طوری تعیین می شد که برخی نکته ها بارزتر جلوه کنند. جداسازی کلمه ها هنوز آن قدر رایج نشده بود که کاملن رضایت بخش به حساب بیاید، ولی نقطه ها و فاصله ها به تعدادی بیشتر از گذشته به کمک خواندن متن می آمدند. بهترین نمونه های این دوره از زیبایی و جذابیت خاصی برخوردار اند؛ اما خطر یکنواختی و تکرار مکررات نیز تا حدی وجود دارد. استادکاران خلاق برای پرهیز از این خطر جلوه های تنوع بخش کوچکی به کار اضافه می کردند، مثلن گاه برخی حروف را بلندتر و کشیده تر می نگاشتند، در فاصله گذاری تغییرهای جزئی می دادند، و یا نشانگرهای نقطه گذاری به کار می بردند. 

برخی استادکارها حتا شروع به استفاده از شکل هایی از حروف کردند که در نوشتن با قلم به کار می رفت. این شکل ها روی کتیبه هایی با کیفیت پایین تر دیده می شوند که، به گمان ما، حاصل کار یک کارگر بی دقت یا کم مهارت هستند که کورکورانه از روی چرکنویسی که با قلم نوشته شده بوده روی سنگ رونویسی شده اند. اما همین شکل های دیگرگونه حروف، تا قرن دوم میلادی (در برخی جاها شاید زودتر) برای تنوع بخشیدن به کارهای خوب به کار رفتند – شکل های مدوری مثل є، с و ω (که به دلیل شکل هلال مانند حرف سیگما به این ها هم می گفتند لوناته یا ماه مانند)؛ بیضی؛ چهارگوش؛ زاویه دار به خصوص لوزی شکل؛ و هر از گاهی یک شکل کاملن ابتکاری خاص دستخط خود استاد.

شگردهای بالا گاه با ظرافتی حیرت انگیز اجرا شده اند تا شکل ظاهری آنها شایسته ماهیت شان به عنوان سندی باشد که، مثلن، از دبیرخانه کاخ شاهی بیرون آمده؛ یا طوماری ادبی که چند قطعه شعر را عرضه می کند، که این مورد برای نوشتن سنگ مزار زیاد استفاده می شد؛ یا، در اواخر دوره امپراتوری [روم]، نوشتاری که نیکی ها و فضیلت های شگفت آور مردان برجسته را در خود ثبت کرده است.

در آخر دوران باستان و دوره بیزانس تعداد سنگ نوشته ها دچار کاهشی چشم گیر شد؛ علت احتمالن رواج جایگزین هایی بود از قبیل رنگ نوشته ها، و نیز کاشی نوشته ها که به تعداد فراوان در کفپوش کلیساها و بناهای عمومی دیگر دیده می شد. در سنگ نوشته های این دوره شاهد محبوبیت کلی شکل های مدور برای حروف هستیم؛ و تجربه های زیادی نیز در زمینه تزئین و آرایش نوشته ها دیده می شود. در میانه دوره بیزانس، هدف اصلی در نگارش کتیبه به جای تولید نوشته ای قابل خواندن تبدیل شد به نمایش نقش و نگار و زینت پردازی های استادانه [به خصوص، تذهیب].

B. F. Cook, Greek Inscriptions (London 1987) with many illustrations

M. Guarducci, Epigrafia Greca (Rome, I, 1967; II, 1969; III, 1974; IV, 1978)

L. H. Jeffry, The Local Scripts of Archaic Greece (Oxford 1961; 2nd edn by A. W. Johnston 1990)

A. G. Woodhead, The Study of Greek Inscriptions (2nd edn. Cambridge 1959)