كه به مراتب از دانش انتزاعی انسان امروزی، كارساز تر و مفیدتر است لذا چنان كه بیان گردید آنچه كه می تواند در یك فرآیند تكمیلی به مطلوبیت بازخورد این همه ارزشها و هنجاری مفید در جامعه منجر گردد مقوله كیفیت آموزش و ترویج آن است.
قرآن به عنوان كتابی آسمانی و وحی شده از سوی پروردگار عالمیان دارای ارزش والا و نقش اساسی در مدیریت امور جامعه از گذشته تا به امروز بوده است.
عموما برتافتن این نقش به انسجام درونی و كیفیت گزاره های اخلاقی ای بر می گردد كه از متن و بطن ارزش ها و هنجارهای آن قابل دریافت است كه این به ایجاد فلسفه ای سیاسی- اخلاقی قوی با پشتوانه فكری لازم در برابر مكاتب فلسفی و فكری بشر، منجرشده است.
واقعیت های اساسی جامعه انسانی و رویكرد انسان به سمت فایده گرایی همواره نیازمند چراغ راهی بوده است كه جوامع سكولار غربی آن را در پس اندیشه های بشری و مكاتب مختلف فلسفی خویش و مسلمانان در تلالو درخشان قرآن كریم، جستجو كرده اند.

ضعف حاكم بر دانش نوع بشر و نثبیت مفاهیم قراردادی بواسطه حاكمیت تعلقات احساسی، گمانه های شخصی و نوعا فهم اشراقی و فردی، گزاره هایی انتزاعی را در حوزه اخلاق اجتماعی سبب شده است كه از توان لازم در مواجهه با مسائل مدرن بشر امروزی برخوردار نیست؛ مسائلی كه عمدتا در حوزه اجتماعی زندگی بشر روی داده است كه از آن تعبیر به آسیب اجتماعی می شود.
بشر امروزی با حركت به سمت كجروی های رفتاری در بعد فردی و جمعی، برخلاف انتظارات اجتماعی حركت كرده و با اقدام به نابهنجاری از سازگاری لازم با ساخت كلی اجتماع، جدا مانده است.
براین اساس، فرد بدون در نظر گرفتن مسولیت های خویش در برابر جامعه، در زایش بد اخلاقی و بد هنجاری نقش موثری ایفا می كند. عمده تحولات اینچنینی در جوامع غربی به صورت الگو یافته و گسترده تر و در جوامعی همچون ایران، بصورت ضمنی و پوشیده تر، در حالی اتفاق می افتد، كه ارزش هایی والا، جامع و جامعه گرا در كتاب آسمانی دینی وجود دارد كه توانسته است با عبور از خطر تحریف، مبانی از حیات و زیست سالم شهروندی را در قالب آیات و سوره های روشنگر، بنیان گذارد كه عمده آنها متاثر از زبان اخلاقی غیر انتزاعی و كاملا عجین شده با زندگی عمومی شهروندان جامعه است.
قرآن كریم با عبور از دیدگاه های انسان مركز، بستر تكامل فرد را وابسته به جامعه نشان می دهد و علاوه بر فرد، محیط اجتماعی را درگیر این فرایند دیده و با چند محور اساسی همچون خانواده، اصل امر به معروف و نهی از منكر، مساله گناهان صغیره و كبیره و مواردی از این دست به مبحث آسیب ها و انحرافات اجتماعی ورود پیدا می كند. از دیدگاه قرآن كریم، جوامع معمولا از دو منظر با آسیب های اجتماعی روبرو می گردند:
۱- آسیب های اجتماعی كه از درون خود جامعه بیرون آمده است.
۲- آسیب های اجتماعی كه از بیرون به جامعه ورود پیدا كرده است.
به صورت موضوعی نگاهی به آیات مباركه سوره نساء (آیات ۱۰ الی ۳۵) كه بابی در اهمیت مسائل اجتماعی همچون حقوق یتیمان و همسران است، یا سوره مائده (آیات۳۸ الی۹۱) كه به مسئله سرقت و مصرف شراب و قمار بعنوان آسیبی اجتماعی پرداخته می شود و یا مبحث ربا كه در آیات مباركه سوره بقره(۲۷۵) پرداخته شده است و موارد متعدد دیگر، نشان می دهد كه خداوند كریم، قرآن را با شمولیت و اشراف كامل بر حیات بشری نازل نموده است تا انسان بتواند از دو گرداب آسیب داخلی و خارجی خود را رهانده و به سرمنزل مقصود كه همان سعادت دنیوی -اخروی و رضایت حق تعالی است، برسد.

آموزش این مفاهیم والا و ترویج آن بعنوان دانشی اجتماعی و دینی می بایست برخوردار از الگویی جامعه گرا با محوریت فرد باشد بنحوی كه بنیان های شخصیت اجتماعی افراد را در جامعه سامان داده و به كاهش هزینه های عمومی در ایجاد انضباط و نظم جمعی كمك كند.

بررسی و تطور در قرآن كریم و آیات مباركه آن میتواند مسولیتی جمعی را در قبال پدیده های امروزی جامعه همچون طلاق، فقر، خودكشی، اعتیاد و دیگر اشكال كجروی افزایش داده و سبب ساز انسجام سرمایه های اجتماعی و مادی جامعه شود.
قرآن كریم با اهمیت دادن به اصولی اساسی همچون خانواده، امر به معروف و نهی از منكر گام های موثری در راستای توصیه های مفید اجتماعی برداشته است كه به مراتب از دانش انتزاعی انسان امروزی، كارساز تر و مفیدتر است لذا چنان كه بیان گردید آنچه كه می تواند در یك فرآیند تكمیلی به مطلوبیت بازخورد این همه ارزشها و هنجاری مفید در جامعه منجر گردد مقوله كیفیت آموزش و ترویج آن است.

با نگاهی آسیب شناسانه شیوه امروزی آموزش مفاهیم قرآنی در مدارس و دانشگاهها، بیشتر وجهی غیر تكنیكی و اسمی یافته است كه به عقیده بنده این مانع انتقال كارآمد این مفاهیم والا به جامعه گردیده است. این مشكل زمانی بیشتر بروز و ظهور می یابد كه مقوله آسیب های اجتماعی در دروس تخصصی دانشگاه، بیشتر گرایش های دانش اجتماعی غرب را پی می گیرند در حالی كه تولیدات دانش اجتماعی ما با محوریت آموزش اصولی و علمی قرآن میتواند وجهی ملی و وطنی به خود گرفته و با زمینه های فرهنگی و مذهبی جامعه ارتباط موثرتر ومفیدی برقرار كند. ترسیم قواعد آموزش و ترویج كارآمد قرآن كریم، نیازمند تعامل گسترده نهادهای آموزشی، دینی و فرهنگی در سطوح سیاستگذاری و هماهنگی عمل گرا در سطوح اجرایی است. بهره برداری از دین و ارزشهای والای آن در مدیریت امور جامعه هنر جامعه ای پیشرو و مدرن است و امید است كه ما بتوانیم با كاربست هرچه بهتر مفاهیم و ارزشهای والای آن، جامعه را از گزند تمام مسائل و مصائب اجتماعی رهانیده و زمینه های تحقق سعادت و خیر بشری را فراهم كنیم.
آسیب اجتماعی چیست
آسیب اجتماعی به هر نوع عمل فردی یا جمعی اطلاق می شود كه در چارچوب اصول اخلاقی و قواعد عام عمل جمعی رسمی و غیررسمی جامعه محل فعالیت كنشگران قرار نمی گیرد و در نتیجه با منع قانونی یا قبح اخلاقی و اجتماعی روبه رو می گردد. به همین دلیل، كجروان سعی دارند كجرویهای خود را از دید ناظران قانون، اخلاق عمومی و نظم اجتماعی پنهان كنند زیرا در غیر این صورت با پیگرد قانونی، تكفیر اخلاقی و طرد اجتماعی مواجه می شوند.
آسیبهای اجتماعی پدیدههایی واقعی، متغیر، قانونمند و قابل كنترل و پیش گیری اند. كنترل پذیری آسیبهای اجتماعی شناخت علمی آنها را در هر جامعه ای برای پاسخ به پرسشهای نظری و عملی و كاربردی از ایدهها و یافتههای علمی تولید شده در برنامه ریزی های كوتاه و بلند مدت برای مقابله صحیح با آسیبهای اجتماعی، درمان یا پیشگیری از گسترش و پیدایش آنها را ضروری و پر اهمیت می سازد.
“آسیب اجتماعی” از جمله واژههایی است كه بسیاری، آن را در مفهومی مترادف با “كجروی” به كار برده اند; و تعبیر “آسیب شناسی اجتماعی” هم بر همین اساس، به عنوانی رایج برای مطالعه علمی و اجتماعی این پدیده بدل شده است. اما به نظر برخی محققان انتخاب این واژه برای كجروی، ریشه در “مشابه انگاری” جامعه با جسم انسان دارد و “ناهمسازیهای” موجود در جامعه را، در تعبیری مشابه با ناهمسازی در كاركردهای اعضای بدن، آسیب نام نهاده است. این ایده همچنین سبب شده است تا به تبع علوم زیستی كه در میان آنها “آسیب شناسی(پاتولوژی)” وظیفه ریشه یابی بیماریهای تنی را بر عهده دارد، در قلمرو جامعه شناسی نیز نام “آسیب شناسی اجتماعی” بر حوزه مطالعه بی نظمی ها و نابسامانیهای اجتماعی نهاده شود.
از سوی دیگر، پیش فرض اساسی این مفهوم، اصالت وضع موجود و اختلال و غیرطبیعی محسوب داشتن امور نامتناسب با آن است; یعنی دیدگاهی محدود و متناسب با یك نظریه خاص. این محدودیت در جمع با درونمایه ارزشگذارانه آن، سبب شده است تا محققان از دو تعبیر “آسیب اجتماعی” و “آسیب شناسی اجتماعی” روی بگردانند; تا آنجا كه كوهن از آن دو با عنوان “مفهومی نسبتا” منسوخ” یاد می كند.
آسیبهای اجتماعی پدیدههایی متنوع، نسبی و متغیرند. پرخاشگری و جنایت، خودكشی، اعتیاد و قاچاق مواد مخدر، روسپیگری، جرایم مالی، اقتصادی و سرقت نمونههایی از آسیبهای اجتماعی جامعه امروزی ایران اند كه كم و كیف آنها بر حسب زمان و مكان (یعنی، حال نسبت به گذشته و در شهرها نسبت به روستاها) تغییر می كنند. بنابراین، آنچه امروز در یك جامعه خاص آسیب یا كجروی تلقی می شود ممكن است فردا در همین جامعه یا همین امروز ولی در جامعه ای دیگر آسیب یا كجروی شناخته نشود.
آسیب شناسی اجتماعی مطالعه آسیب های وارد شده به جامعه و گروه های انسانی است. آسیب شناسی اجتماعی شاخه ای در روانشناسی اجتماعی و علم مطالعه و بررسی ریشه های بی نظمی اجتماعی، درد، و نابسامانیهای آن و شیوههای پیشگیری و درمان آن است.
آسیب شناسی عبارت است از” مطالعه و شناخت ریشه بی نظمی ها در ارگانیسم “. در پزشكی به فرآیند و علت یابی بیماری ها، آسیب شناسی گویند. در مشابهت كالبد انسانی با كالبد جامعه (نظریه اندام وارگی) می توان آسیب شناسی اجتماعی را “مطالعه و ریشه یابی بی نظمیهای اجتماعی” تعریف كرد.
در واقع، آسیب شناسی اجتماعی، مطالعه ناهنجاری ها و آسیبهای اجتماعی نظیر بیكاری، اعتیاد، فقر، خودكشی، طلاق، ولگردی، گدایی و… همراه با علل و شیوههای پیشگیری و درمان آنها به انضمام مطالعه شرایط بیمارگونه و نابسامان اجتماعی است. در واقع آسیب شناسی اجتماعی، مطالعه نابهنجاریها و آسیبهای اجتماعی نظیر بیكاری، اعتیاد، فقر، خودكشی، طلاق، ولگردی، گدایی و غیره همراه با علل، آثار و عوارض، شیوههای پیشگیری و درمان آنها به انضمام مطالعه شرایط بیمارگونه و نابسامان اجتماعی است. به عبارت دیگر آسیب شناسی اجتماعی مطالعه خاستگاه اختلال ها و بی نظمی ها و نابسامانیهای اجتماعی است. اگر در جامعه ای هنجارها مراعات نشود، كجروی پدید می آید و رفتار آسیب می بیند. مطالعه علمی اینگونه نابسامانیها و نارسائیها را در جامعه انسانی آسیب شناسی اجتماعی می گویند. آسیب شناسی اجتماعی در مفهوم متعارف آن عبارت است از مطالعه و شناخت ریشه بی نظمیها در كالبد و ارگانیسم اجتماعی. به عبارت دیگر آسیبهای اجتماعی مطالعه بی سازمانی ها و نابسامانیهایی است كه در بستر اجتماع به دلایل مختلف به وجود می آید. این اصطلاح ارتباط تنگاتنگی با واژه انحرافات اجتماعی دارد به طوری كه حتی در بعضی موارد این دو واژه به جای یكدیگر به كار می روند. در واقع آسیبهای اجتماعی محدوده وسیعتری را در بر می گیرد و شامل انحرافات اجتماعی نیز می شود.
آسیب شناسی اجتماعی عبارت است از شناخت علمی اختلالات، بی نظمیها و مشكلات اجتماعی و موضوع این علم دردها، نابسامانیها، جرایم و جنایات، فقر، اعتیاد، فحشا، الكلیسم، خودكشیها، خصومت طبقات و گروه های اجتماعی است كه بر اساس مدرك و معیار معین آن را انحراف یا كجروی خوانده اند.
آسیب شناسی اجتماعی مفهوم جدیدی است كه از علوم زیستی گرفته شده و مبتنی بر تشابهی است كه بین بیماری های عضوی و آسیب های اجتماعی (كجروی ها) قائل می شوند. واژه آسیب شناسی از دیدگاه پزشكی به فرآیند ریشه یابی بیماری ها گفته می شود، اما به سبب اینكه گاهی تشخیص بیماری از سلامتی دشوار است، لذا جامعه شناسانی كه این واژه را وام گرفته و از آن “آسیب شناسی اجتماعی” ساخته اند، به سختی قادرند بگویند كه در جامعه مرزهای تثبیت شده هنجارهای فرهنگی چگونه است. با این همه این نكته مسلم است كه اگر هنجار پذیرفته شده از سوی افراد جامعه نادیده گرفته شود، آنگاه كژرفتاری به وجود می آید و كردار و رفتار انسان شكل و شمایل بیماری به خود می گیرد.
آسیب شناسی در علوم اجتماعی مشابهت خاصی با آسیب شناسی در علم پزشكی دارد. همچنان كه مطالعه بیماری جسمی برای حفظ سلامت جسمی ضروری است، سلامت اجتماعی نیز ممكن نیست بدون معرفتی گسترده تر و مشخص تر نسبت به بیماری اجتماعی و با اطمینان پایدار بماند. آسیب شناسی عمومی در پزشكی می آموزد كه بسیاری از بیماریها ویژگیهای مشترك زیادی دارند و فرآیندهای مرضی گوناگون و همچنین بیماریهای خاصی برای بحث و بررسی وجود دارد.
در آسیب شناسی اجتماعی، رابطه متقابل بین طبقات نابهنجار، از مهم ترین واقعیتهاست.
آسیب شناسی اجتماعی اگر شناخت دقیقی نسبت به واقعیتها، اصول و راههای حل مشكلات اجتماعی كه به كشف ابزار برطرف كردن علل اجتماعی بیماری منتهی می شوند، ارائه نكند، كار بی فایده ای خواهد بود. راههایی كه بتوان افراد ضعیف را به لحاظ اجتماعی طوری تقویت كرد كه در نهایت و دست كم به عنوان هدفی مطلوب پیكری اجتماعی و سرشار از سلامت در اذهان آنها وجود داشته باشد كه در آن حتی یك موجود زنده پیدا نشود كه در جریان عمومی سلامت و قدرت جامعه شریك نباشد. خودكشی، اعتیاد، فحشا و… را می توان از انواع آسیبهای اجتماعی تلقی كرد. آسیب اجتماعی به وقایع، پدیدهها و فرآیندهایی اطلاق می شود كه هر جامعه مفروض در زمان معین با رجوع به مجموعه ارزشهای مورد باور خود غیرمنطقی تلقی می كند و آنها را مخل نظم جامعه در زمان معین و لحظههای مشخص می پندارد و با بار منفی همراه است. رویكرد آسیب شناسی، تفكرات جامعه شناسان آمریكایی متقدم را درباره مسائل اجتماعی سازمان داده و دست كم برای سال های طولانی، رویكرد با نفوذی بوده است. این رویكرد ریشه در تمثیل ارگانیك دارد و توجه اصلی آن به بیماری ها یا آسیبهای جامعه است. از نظر این رویكرد، مسائل اجتماعی تخلف از انتظارات اند. علت آنها ناكامی در جامعه پذیری تلقی گردیده كه ابتدا به میراث ژنتیكی و سپس به محیط اجتماعی نسبت داده شده است. حاصل چنین ناكامی هایی، فرسایش اخلاقی و راه حل آن آموزش اخلاقی است.
آسیب شناسان اجتماعی را می توان براساس مرحله زمانی، گرایش و سیاست آنها دسته بندی كرد. آسیب شناسان متقدم تر در سوگیری و سیاست، متمایل به محافظه كاری بودند. متاخران تمایل داشتند در جهت گیری ها و سیاستهای خود لیبرال یا رادیكال باشند. متاخرین آسیب شناسان هم به سنتزی از همه این رویكردها روی آورده اند و مشكل می توان گفت این رویكرد كدام جهت را در پیش خواهد گرفت یا نفوذ آن در آینده تا چه حد خواهد بود.
موضوعات مورد بحث در آسیب شناسی اجتماعی
آنچه روشن است اینكه بحث آسیب شناسی اجتماعی عمدتا با مسائل و مشكلات سر و كار دارد. پژوهشها و تحقیقات متعدد برای شناخت انواع این آسیبها و علل بروز آنها صورت می‌دهد و نظریاتی را برای حل آن مسائل پیشنهاد می‌كند.
بر این اساس زمینه‌هایی چون فرهنگ و هنجارهای یك جامعه ، ویژگیهای اقتصادی و سیاسی و جغرافیایی یك جامعه نیز در حوزه مطالعات آسیب شناسی اجتماعی قرار می‌گیرد. چرا كه بررسی آسیبهای اجتماعی بدون در نظر گرفتن شرایط زمینه‌ای یك جامعه میسر نخواهد بود.
چه چیزی به عنوان آسیب شناخته می‌شود؟ حدود و شخور آن چقدر است؟ عوامل زمینه ساز و علل آشكار كننده آن كدامها هستند؟ در كدام طبقات گسترش بیشتری دارند؟ در كدام سنین گسترش بیشتری دارند؟ توانایی جامعه برای كنترل و نظارت بر آنها چقدر است؟ از چه راههایی می‌توان به كاهش آنها مبادرت كرد؟ همه اینها سوالاتی هستند كه در حوزه آسیب شناسی اجتماعی مورد بررسی قرار می‌گیرند.
اهمیت آسیب شناسی اجتماعی
هر جامعه‌ای متناسب با شرایط خود ، فرهنگ ، رشد و انحطاط خود با انواعی از انحرافات و مشكلات روبروست كه تاثیرات مخربی روی فرآیند ترقی آن جامعه دارد. شناخت چنین عواملی می‌تواند مسیر حركت جامعه را بسوی ترقی و تعامل هموار سازد، بطوری كه علاوه بر درك عمل آنها و جلوگیری از تداوم آن عمل با ارائه راه حلهایی به سلامت جامعه كمك نماید. به عنوان مثال مسأله اعتیاد را در نظر بگیریم. این مساله هم به عنوان یك مشكل فردی و هم یك معضل اجتماعی مطرح است. روشن است در سطح اجتماعی منجر به از بین رفتن نیروها و انرژی بارآور جامعه می‌شود. شناسایی علل اساسی و كنترل آنها می‌تواند بسیاری از نیروهای از دست رفته جامعه را تجدید نموده ، در مسیر كار سالم جامعه هدایت كند.
شیوه عمل آسیب شناسی اجتماعی
آسیب شناسی اجتماعی همچون سایر حوزه‌های اجتماعی و عللی ، از شیوه عملی برای بررسی موضوعات مورد نظر خود استفاده می‌كند. به عبارتی برای مطالعه و بررسی علل ، زمینه‌ها و راه حلها در زمینه كجرویها و آسیبها ، هم از لحاظ ذهنی به صورت شناخت مفاهیم خاص و هم به كمك ابزار وسایل تحقیق عینی به صورت پژوهشهای علمی استفاده می‌شود. چنین پژوهشهایی پیرامون انحرافات اجتماعی به صورت تحقیق علمی به حدود ۸۰ – ۹۰ سال پیش باز می‌گردد. البته در آن زمان این پژوهشها كمتر جنبه واقع بینانه داشته‌اند. ولی پس از مدتی پژوهشها بر شالوده‌ای صحیح‌تر استوار شد و تلاش شد از شیوه‌هایی كه دقت و اعتبار بیشتری در برآورد مشكلات اجتماعی دارند استفاده گردد.
پرسشنامه‌های مختلف تهیه شد، شیوه‌های اعتبار یابی و استفاده از روشهای معتبر معمول شد و از اصول روش تحقیق كه در علوم انسانی كاربرد مفیدی دارد استفاده گردید. به این ترتیب اطلاعات لازم در زمینه انواع انحرافات و مشكلات در سطح یك جامعه جمع آوری گردید. این فعالیتها سیر تكاملی خود را سیر می‌كند و همچون پیشرفت سایر علوم شیوه‌های متكاملتری برای بررسی و ارزیابی در زمینه آسیبهای اجتماعی بدست می‌آید.
ارتباط آسیب شناسی اجتماعی با سایر علوم
در وهله اول ارتباط كامل و نزدیك این حوزه با رشته علوم اجتماعی و جامعه شناسی كاملا واضح و روشن است. هر چند این حوزه عمدتا به عنوان یك شاخه میان رشته‌ای معرفی می‌شود، اما در واقع یكی از مباحث اساسی جامعه شناسی محسوب می‌شود. از سوی دیگر آسیب شناسی اجتماعی ارتباط بسیار نزدیكی با روانشناسی دارد. از آنجایی كه عمل فردی و روانی نقش بسزایی در بروز جرم و انحراف دارند، آسیب شناسی اجتماعی از ارتباط نزدیكی با روانشناسی بهره می‌برد و تلاش می‌كنند در یافته‌ها و نظرگاههای آن برای بررسیهای خود مورد استفاده كند.
در این راستا یافته‌های روانشناسی اجتماعی كمكهای شایان توجهی در نظریات مربوط به آسیب شناسی اجتماعی داشته است. از سوی دیگر آسیب شناسی اجتماعی با علوم پزشكی ، حقوق ، روانشناسی و … ارتباط دارد. به عنوان مثال در بررسی پدیده‌ای با نام ایدز به عنوان یك معضل اجتماعی ، نظریات مربوط به آسیب شناسی اجتماعی در كنار اطلاعات پزشكی و اطلاعات روانشناختی قرار می‌گیرد. همچنین مددكاری اجتماعی از جمله شاخه‌هایی است كه با آسیب شناسی اجتماعی در ارتباط است.