الف . تکریم والدین

یکی از دستورهای ارزشمند قرآن و اهل بیت(ع) به مسلمانان تکریم والدین است. این مطلب در چهار سوره قرآن به صورت مستقل آن هم بدون فاصله، بعد از مسئله مهم توحید آمده است.[1] علاوه براین، در جاهای مختلف کتاب خدا، در مورد این مهم، تذکراتی داده شده که در مجموع بیانگر اهمیّت فوق العاده تکریم والدین است[2]. پیام این آیات در یک نگاه کلّی این است که هر مسلمانی موظّف است پدر و مادرش را – به ویژه در دوران بیماری و سالمندی - گرامی بدارد. گفتار کریمانه، گفتگوی نرم و مهرآمیز، سخن خوب و شایسته از جمله اشارات قرآنی در تکریم والدین است

این امر در سیره اهل بیت(ع) نیز به خوبی انعکاس یافته است. روایات زیر گویای اهمیت فوق العاده تکریم والدین در سیره اهل بیت (ع) است. منصور بن حازم می گوید: از امام صادق (ع)پرسیدم: أیّ الأعمال أفضل؛ کدام عمل برتر از همه اعمال است؟

حضرت فرمود: «الصلوة لوقتها و بّرالوالدین والجهاد فی سبیل اللّه؛ نماز خواندن در وقت خودش و نیکی کردن به پدر و مادر و جهاد در راه خدا».[3]

در روایتی دیگر، فردی درباره حقوق والدین از رسول خدا(ص) سؤال کرد: حضرت فرمود: «لایسمّیه باسمه و لا یمشی بین یدیه و لا یجلس قبله و لا یستسبّ له[4]؛ پدر را به نامش نخواند و جلو او راه نرود و پیش از او ننشیند و زمینه ناسزاگوایی دیگران را برای او فراهم نکند».

علاوه براین، از منظر اهل بیت (ع) حفظ حرمت و رعایت «حقوق والدین غیر مؤمن»[5] و «والدین از دنیا رفته»[6] نیز مورد توجه قرار گرفته است. اشارات تاریخی زیر برای تثبیت بیشتر مطلب ارائه گردیده است:

1. جوانی در حال احتضار بود. او نمی توانست شهادتین را بر زبان جاری کند. رسول خدا(ص) متوجه مشکل آن جوان شد. مادرش را طلبید و رضایتش را گرفت. آن گاه جوان توانست شهادتین را بگوید. پیامبر(ص) خطاب به او دستور داد تا چنین دعا کند: «یا من یقبل الیسیر و یعفو عن الکثیر اقبل منّی الیسیر واعف عنّی الکثیر إنّک أنت الغفور الرّحیم». آن جوان این دعا را فراگرفت و زیر لب زمزمه کرد و خداوند گناهانش را بخشید[7].

2. جریان هم غذا نشدن امام سجاد(ع)با مادر بزرگوارش نمونه ای دیگر از تکریم والدین از منظر اهل بیت (ع) است. آن حضرت تمایلی نداشت تا با مادرش در یک ظرف غذا بخورد. شخصی پرسید: شما که بهترین مردم در نیکی و احسانید، چرا با مادرتان غذا نمی خورید؟ امام فرمود: دوست ندارم دستم بر غذایی سبقت بگیرد که مادرم آن را اراده کرده است.[8]

3. زنی نزد پیامبر(ص) آمد. حضرت از دیدن او بسیار خوشحال شد و عبایش را زیر پای او انداخت و در حالی که تبسّم بر لب داشت، با او به گفتگو پرداخت. بعد از آنکه آن زن مجلس پیامبر را ترک کرد، برادر آن زن[9] به حضور حضرت مشرّف شد؛ ولی رسول خدا(ص) بسان خواهرش با او برخورد نکرد. به حضرت گفتند: چرا همان رفتار را با برادر نداشتی؟ فرمود: احترام بیشتر من به خواهر به این دلیل بود که او بیش از برادرش به پدرش نیکی می کرد.[10]

ب. تکریم همسر

اهل بیت (ع) با همسران و خانواده خود نیز رفتار کریمانه داشتند. رفتارهایی که هم بیانگر کرامت انسانی زنان - به طور عموم - است و هم گویای کرامت همسر، خانه و خانواده. کلام نورانی زیر بیانگر اهمیت همسرداری از منظر اهل بیت (ع) است. رسول خدا(ص) فرمود: «خَیرُکم، خیرُکم لِنِسائِهِ و انا خیرُکم لِنِسائی[11]؛ بهترین شما، بهترین شما (و خوش رفتارترین شما) با زنانش است و من بهترین شما با زنانم هستم». و نیز در جای دیگر فرمود: ««خَیرُکم، خیرُکم لأَهْلِهِ وَ أَنَا خَیرُکم لأَهْلَی [12]؛ بهترین شما، بهترین شما با خانواده است و من بهترین شما با خانواده هستم».

همچنین در مورد تکریم همسر از رسول خدا(ص) نقل شده است: «وَ مَنِ اتَّخَذَ زَوجَةً فَلْیکرِمْهَا[13]؛ هرکس همسری برگزید، باید وی را تکریم کند».

1. مشورت با همسران

آن ملکوتیان خاک نشین با خشوع و خضوع تمام گاه و بیگاه آستین همّت بالا می زدند و متواضعانه و بی ادعا در کارهای خانه به همسرانشان کمک می کردند. نمونه زیر همیاری رسول خدا(ص) با خانواده اش را به تصویر می کشد:

«رسول خدا(ص) در کارهای خانه به خانواده کمک می کرد، گوشت می برید و متواضعانه کنار سفره غذا می نشست. انگشتان خود را می لیسید. هرگز آروغ نمی زد. خود از گوسفندانش شیر می دوشید. لباس و کفش خود را وصله می زد و کارهای شخصی خود را انجام می داد. خانه را جارو می زد. شتر را می بست و علف می داد. موقع آرد کردن و خمیر گرفتن، به خادم کمک می کرد. خودش وسایل مورد نیاز را از بازار می خرید و تا منزل حمل می کرد. وسیله طهارت و وضویش را شبانه با دست خود آماده می کرد. با فقرا و نیازمندان می نشست و با بیچارگان هم غذا می شد و با دست خود به آنها غذا می خوراند».[14]

نیز از امام حسین (ع)نقل شده که فرمود: از پدرم در مورد برنامه زندگی رسول خدا(ص) سؤال کردم. فرمود:

«کانَ دُخُولُهُ لِنَفْسِهِ مَأذُوناً لَهُ فی ذلک فاذا آوی إلی منزلِهِ جَزَّأَ دُخُولَهُ ثلاثة أجزاء: جُزءٍ لِلّه، و جُزءٍ لأهْلِه و جُزءٍ لِنَفْسِه...[15] ؛ به منزل رفتنش در اختیار خودش بود. اوقاتش را در منزل به سه قسمت تقسیم می کرد: قسمتی را برای عبادت خدا، قسمتی دیگر را برای اهل بیت و افراد منزل و بخش سوم را به خود اختصاص می داد...».

از دیگر مسائل که در شیرین ساختن زندگی، بسیار مؤثر است و انجام آن، بیانگر حفظ کرامت انسانی زنان است، مشورت کردن با آنهاست. بدیهی است که در زندگی خانوادگی و اجتماعی اتفاقات بسیاری می افتد که انسان به تنهایی قادر نیست از عهده آن برآید. و پس شایسته است در چنین مواردی زنان و مردان به کمک یکدیگر بشتابند. یکی از راه های همکاری و مساعدت، مشورت و نظرخواهی است. بنابراین بهتر است که انسان در مسائل خانوادگی با زنان و همسران مشورت کند و از آنها نظر بخواهد. مشورت کردن با زنان – به ویژه در مسائل ازدواج - در فرهنگ و سیره اهل بیت (ع) بسیار تأکید شده است. از رسول خدا(ص) نقل شده که فرمود: «البکر تستأمر والشیب تشاور قیل یا رسول اللّه ان البکر تستحی. قال: سکوتها رضاها[16]؛ با دوشیزگان و بانوان، در مورد ازدواجشان مشورت کنید؛ پرسیدند: یا رسول اللّه! دوشیزگان حیا می کنند. فرمود: سکوت آنان علامت رضایت آنهاست».

2. آراستگی برای همسران

یکی از وظایف همسران، آراستن خود برای یکدیگر است. در غیر این صورت انسان به افراد اجنبی متمایل می شود و تمایل و دل سپردن به اجانب، موجب سقوط در دامن گناهان، و گناهان مقدمه نابودی و ضایع شدن کرامت انسان است. به نمونه زیر توجه کنید:

«حسن بن جهم می گوید: امام کاظم (ع)را دیدم که محاسنش را رنگ کرده بود و بسیار آراسته به نظر می رسید. پرسیدم: فدایت شوم! چرا محاسنت را رنگ کرده ای؟ فرمود: آری، آراستگی و آمادگی مرد، موجب حفظ عفّت زن می شود. همانا برخی از زن ها به علت اینکه شوهرانشان به نظافت و آرایش بی اعتنا هستند، از مرز عفّت خارج می گردند».

سپس آن حضرت افزود: آیا دوست داری که همسرت را آن گونه (ژولیده) بنگری که او تو را آن گونه بنگرد؟

گفتم: خیر. فرمود: زن نیز دوست ندارد مردش را آن گونه (کثیف و نامرتّب) بنگرد؛ زیرا که: مِن أخلاقِ الأنبیاء التَّنَظُّفُ وَ التَّطَیّبُ وَ حَلْقُ الشَّعر».[17]

3. به سفر بردن همسران

از دیگر جلوه های تکریم زنان، همسفر شدن رسول خدا و پیشوایان دین با همسرانشان است. آن بزرگواران برای حفظ حرمت و تکریم انسانی همسرانشان، آنها را در شرایط خاص به سفر می بردند. در حین سفر نیز زنان مورد تکریم اهل بیت(ع) قرار می گرفتند. رفتارهای عادلانه میان آنها و به همه آنها به اندازه بها دادن و... بیانگر کرامت انسانی آنهاست. رسول خدا(ص) گاه برخی از همسرانش را در برخی سفرها با خود می برد. بدین منظور، برای آنکه کدورتی در بین آنان به وجود نیاید، قرعه می زدند. روایتی به این مضمون از عایشه نقل شده است: «کان رسول الله إذا أراده سفراً أقرع بین نسائه فایتهنّ خرج سهمُها خرج بها...[18]؛ هرگاه رسول خدا اراده سفر می کرد، میان همسرانش قرعه می انداخت و نام هرکس بیرون می آمد، او را به همراهش می برد».

حقوق همسر

همسر از منظر قرآن[19] و اهل بیت(ع) دارای حقوقی است. در نگاه کلّی، برخی از حقوق زن بر مرد را می توان چنین دسته بندی کرد:

الف) حقوق مالی

یکی از وظایف شوهر، تأمین زندگی همسرش در حد متعارف جامعه است. این مطلب در یکی از سخنان امام صادق (ع) چنین جلوه یافته است: «عِیالُ الرَّجُلِ أُسَرَاؤُهُ فَمَنْ أَنْعَمَ اللّهُ عَلَیهِ نِعْمَةً فَلْیوَسِّعْ عَلَی أُسَرَائِهِ فَإِنْ لَمْ یفْعَلْ أَوْشَک أَنْ تَزُولَ تِلْک النِّعْمَةُ؛[20] همسر و خانواده اسیرانی در دست مرد هستند. پس کسی که خدا به او نعمتی داده، به اسیران خود وسعت دهد. اگر این کار را نکند، خداوند نعمت را از او می گیرد».

از امام رضا(ع)نیز روایت شده که فرمود: «ینبغی للرّجل أن یوسّع علی عیاله لئلاّ یتمنّوا موته[21]؛ شایسته است که انسان بر خانواده خویش در زندگی وسعت دهد تا آرزوی مرگ او (مرد) را نکنند».

این نکته تاریخی می تواند بیانگر اهمیت تأمین معاش و توسعه زندگی زن و اهل خانه باشد و پرواضح است که تأمین مسکن و محل زندگی زن نیز زیر مجموعه حقوق مالی زن است.

ب) حقوق زنا شویی

آن گاه که صیغه عقد بین زن و مرد خوانده شد، نسبت به یکدیگر دارای حق و حقوقی می شوند. یکی از این حقوق، مسائل مربوط به زناشویی است. بر زن و مردی که همسر یکدیگرند، واجب است که این حقوق را برآورده سازند و خود را مدیون دیگری قرار ندهند. کلام نورانی زیر که از امام سجاد(ع)نقل شده، به بخشی از این حقوق اشاره دارد:

«و أما حق الزّوجةُ فإن تعلم أنّ اللّه عزّوجلّ جعلها لک سکناً و أنساً فتعلم أن ذلک نعمة من اللّه علیک فتکرمها و ترفق بها و إن کان حقک علیها أوجب[22]؛ حق زن آن است که بدانی خداوند همسر را مایه آرامش و انس قرار داده و نیز بدانی که همسر نعمت الهی بر تو است. پس او را گرامی بدار و با او مهربانی کن؛ اگرچه حق تو نیز بر او لازم است».

و نیز حسن بن زیات بصری می گوید: با دوستم بر امام باقر(ع)وارد شدیم. حضرت در اتاق تزیین شده نشسته بود و بالاپوشی گل دار و نقش دار بر تن داشت. محاسن خود را اصلاح کرده و به چشمان خود سرمه کشیده بود. سؤال هایمان را پرسیدیم. در هنگام وداع فرمود: ای حسن! فردا تو و دوستت نزدم بیایید. فردای آن روز نیز به محضر امام رسیدیم. این بار حضرت در اتاقی نشسته بود که جز حصیر، فرشی نداشت. پیراهن خشنی پوشیده بود. رو به دوستم کرده، فرمود: «برادر بصری! دیروز بر من وارد شدی و من در اتاق همسرم بودم. دیروز نوبت او و اتاق، اتاق او، وسایل اتاق هم برای او بود. او خود را برایم آراسته بود و من نیز باید همانند او، خود را برای او می آراستم. به دلت چیزی نسبت به من نگذرد!»

حسن بن زیات می افزاید: دوستم گفت: فدایت گردم! به خدا سوگند بر دلم چیزی گذشت، اما اکنون خدا آن را از میان برد و دانستم حق در همان است که گفتی[23].

ج) مهریه همسر

از دیگر جلوه های حقوق مالی زن، پرداخت مهریه اواست. این حق را خداوند بر ذمّه مرد نهاده است

کسانی که این نکته مهم حقوقی را سبک بشمارند و به ادای آن بی توجهی کنند، مورد نکوهش اهل بیت (ع) قرار گرفته اند. حدیث زیبای زیر، گویای همین حقیقت است:

«عن أبی عبداللّه (ع)قال: من أمهر مهراً ثم لاینوی قضائه کان بمنزلة السارق[24]؛ کسی که مهریه ای برای زنش قرار دهد و آن گاه نخواهد آن را بپردازد، به منزله دزد است».

پی نوشت ها

1 . بقره/83؛ نساء/36؛ انعام/151؛ اسراء/23.

2 . لقمان/14 و 15؛ بقره/180 و 215؛ احقاق/16؛ ابراهیم/41؛ اسراء/25 و...

3 . اصول کافی، ج 2، ص 158.

4 . همان، ص 158.

5 . امام باقر(ع): ثلاث لم یجعل اللّه عزّوجلّ لأحد فیهنّ رخصة أداء الأمانة إلی البرّ و الفاجر والوفاء بالعهد للبّر والفاجر و برّ الوالدین برّین کانا أو فاجرین؛ سه چیز است که خداوند عزّوجل برای هیچ فردی اجازه ترک آن را نداده است: ادای امانت به صاحب آن، خواه نیکوکار باشد خواه بدکار، وفای به عهد و پیمان چه با نیکوکار باشد و چه با بدکار و نیکی به والدین، خواه نیکوکار باشند و خواه بدکار؛ (اصول کافی، ج 2، ص 162؛ التهذیب، ج 6، ص 350؛ بحارالانوار، ج 71، ص 56).

6 . رسول خدا(ص): سیدالأبرار یوم القیامة رجل برّ والدیه بعد موتهما؛ سرور نیکان در روز قیامت کسی است که پس از مرگ پدر و مادرش به آنها نیکی کند؛ (بحارالانوار، ج 71، ص 86).

7 . شیخ طوسی، امالی، ص 65.

8 . الخصال، ج 2، ص 517؛ بحارالانوار، ج 46، ص 61؛ وسائل الشیعه، ج 9، ص 397.

9 . این دو نفر خواهر و برادر رضاعی پیامبر(ص) بودند.

10 . بحارالانوار، ج 16، ص 281، ح 126.

11 . من لایحضره الفقیه، ج 3، ص 443، ح 4538؛ وسائل الشیعه، ج 20، ص 171، ح 25340.

12 . من لایحضره الفقیه، ج 3، ص 555؛ وسائل الشیعه، ج 20، ص 171، ح 25337؛ مکارم الاخلاق، ص 216.

13 . دعائم الاسلام، ج 2، ص 158؛ الجعفریات، ص157؛ مستدرک الوسائل، ج 14، ص 249، ح16617-2.

14 . مناقب، ج 1، ص 145؛ بحارالانوار، ج 16، ص 226.

15 . شیخ صدوق، معانی الاخبار، ج 1، ص 81؛ بحارالانوار، ج 16، ص 148؛ عیون اخبارالرضا، ج 1، ص 315؛مکارم الاخلاق، ص 13.

16 . احمد بن حنبل، مسند، ج 2، ص 229.

17 . اصول کافی، ج 5، ص 567؛ وسائل الشیعه، ج7، ص 446.

شایان ذکر آنکه از امام باقر(ع) نیز روایتی در این باب نقل شده که در ذیل عنوان «حقوق زناشویی» خواهد آمد.

18 . بحارالانوار، ج 20، ص 309؛ القصص، جزائری، ص10.

19 . ر.ک: نساء / 7؛ بقره / 231؛ احزاب / 49 و...

20 . من لایحضره الفقیه، ج 3، ص 556 و ج 4، ص402؛ امالی صدوق، ص442؛ کشف الغمه، ج2، ص207؛ بحارالانوار، ج 75، ص 208؛ وسائل الشیعه، ج 20، ص 171. (در ضمن برخی منابع «انَّ عیالُ المرء» آمده است).

21 . اصول کافی، ج 4، ص 11؛ وسائل الشیعه، ج21، ص 541، ح 27810.

22 . من لایحضره الفقیه، ج 2، ص 621؛ بحارالانوار، ج 71، ص4.

23 . اصول کافی، ج 6، ص 448، ح 13؛ وسائل الشیعه، ج 5، ص 32، ح 5817.

24 . ناصول کافی، ج 5، ص 383؛ وسائل الشیعه، ج 21، ص 266، ح 27055