1. پایان اقامت امام در عراق

بعد از امضای قرارداد 1975 میان ایران و عراق برای حل اختلافات با اعمال فشارهای رژیم پهلوی، سخت گیری­ های دولت بغداد درباره فعالیت­ های امام تشدید شد و در دیداری که بین وزرای خارجه ایران و عراق در نیویورک در دوران تبعید امام صورت گرفت، تصمیم به اخراج ایشان از عراق گرفته شد.

من نمی‌توانم مردم ستم‌دیده‌ی ایران را که زیر ستم شاه هستند. فراموش کنم. مجددا او یادآوری کرد، ما موظف هستیم به تعهدمان عمل کنیم و نگذاریم شما فعالیتی داشته باشید. امام فرمود: شما اگر ناگزیر هستید من از عراق خارج می‌شوم».[1]

پس از قطعی شدن خروج امام خمینی(ره) از عراق، اولین کشوری که برای مهاجرت مطرح شد، سوریه بود. اما به دلیل تیرگی رابطه عراق و سوریه، رژیم بعثی اجازه خروج به مقصد سوریه را نمی داد. پس از منتفی شدن این گزینه، عزیمت به کویت مطرح شد تا پس از اقامت کوتاه در کویت، از طریق آن کشور به سوریه برود. سید احمد خمینی در این مورد می‌گوید: «جلسه‌ای در منزل ما تشکیل شد و تصمیم گرفتیم با کویت تماس بگیریم... قرار شد با حضرت آیت الله مهری از روحانیون مبارز کویت تماس بگیریم. حضرت آیت الله مهری هم آقازاده شان را با یکی دیگر از افراد با دعوتنامه‌ای برای امام روانه نجف کردند».[3]

پس از اخذ اجازه خروج از عراق، سحرگاه 12 مهر 1357، امام خمینی(ره) به همراه سید احمد خمینی و چند نفر دیگر به قصد عزیمت به کویت از نجف خارج شدند. از نجف تا مرز کویت در منطقه صفوان، ماموران عراقی کاروان را همراهی کردند. مقامات کویتی پس از اطلاع از این امر، با ورود امام خمینی(ره) به کشورشان مخالفت کردند و امام خمینی و همراهان به ناچار ساعت یازده شب به بصره بازگشتند و شب را در هتلی گذراندند و سیزدهم مهر به بغداد رفتند.

براساس خاطرات سیداحمد خمینی، فرانسه به این دلیل انتخاب شد که از طریق آن کشور در اولین فرصت به سوریه بروند: «{پس از بازگشت از مرز کویت به بصره} نماز صبح را با امام خواندم و بعد از نماز از تصمیمشان جویا شدم. امام گفتند: من سوریه را انتخاب می­کنم و به سوریه می­روم. عرض کردم اگر سوریه راه نداد چه کار کنیم؟ خوب است به جایی برویم که ویزا احتیاج نداشته باشد و ما از آنجا بتوانیم به سوریه برویم. چرا که اگر لب مرز سوریه هم ما را برگردانند، دیگر برای رفتن جایی نداریم. فرانسه را پیشنهاد کردم. امام پذیرفتند.[4]

2- مخالفت اولیه دولت فرانسه و قاطعیت امام

حضرت امام خمینی پس از ورود به پاریس در منزل یکی از دانشجویان در محله کشان یکی از محلات مرکز حکومت فرانسه اقامت گزید. البته منزل اجاره‌ای بود و شرط امام برای سکونت نیز پرداخت اجاره آن بود. از آنجا که خانه در طبقه چهارم یک ساختمان واقع شده بود، رفت و آمد زیاد به منزل امام باعث ناراحتی همسایه ها می­ شد. لذا خانه ای در نوفل لوشاتو که از روستاهای حومه پاریس بود و در پنجاه کیلومتری آن قرار داشت انتخاب شد و به آنجا تشریف برد. نظر امام این بود که محل اقامتشان ساختمانی باشد که در اطرافش همسایه ای وجود نداشته باشد تا برای مجاورین زحمتی فراهم نشود. برادرانی که در پاریس بودند موفق نشدند منزلی با این ویژگی در پاریس بیابند، از این رو منزل یکی از برادران ایرانی مقیم نوفل لوشاتو را که خالی از سکنه بود پیشنهاد کردند. این خانه کوچک دارای دو اتاق تودرتوی به مساحت هفت و نه متر مربع بود که در انتهای اتاق عقبی پستوی کوچکی قرار داشت. در کنار اتاق اول آشپزخانه شش متری و یک دستشویی قابل مشاهده بود. حمام در زیرزمین بود که دستگاه تکثیر نوارهای امام را در زیر زمین قرار دادند. امام در اتاق عقبی، حاج احمد آقا در پستو و برادران همراه در اتاق جلویی استقرار یافتند. زمانی که هوا مساعد بود در محوطه نسبتا وسیع مقابل خانه فرشی می گسترانیدند که امام به آنجا تشریف می­ برد. ایشان برای وضو ساختن و یا به هر دلیل دیگری که قصد خروج از اتاق را داشت باید از اتاق برادران می­گذشت.[5]

حضرت امام در نوفل لوشاتو در حومه پاریس بجز ساعات محدودی، تمام وقت کار می‌کردند. در مدت اقامت چهار ماهه امام در پاریس، نوفل لوشاتو مهمترین مرکز خبری جهان بود و مصاحبه‏ های متعدد و دیدارهای مختلف امام دیدگاه های ایشان را در زمینه حکومت اسلامی و هدف­ های آتی نهضت برای جهانیان بازگو می‏ کرد. به این ترتیب جمع بیشتری از مردم جهان با اندیشه و قیام ایشان آشنا شدند و از همین جا بود که بحرانی‏ ترین دوران نهضت را در ایران رهبری کرد. مسائل ایران و انقلاب اسلامی در این ایام در صدر اخبار جهان قرار داشت.[7]

در مدت اقامت 4 ماهه امام در پاریس، نوفل لوشاتو مهم‎ترین مرکز خبری جهان بود و مصاحبه‎های متعدد و دیدارهای مختلف امام دیدگاههای ایشان را در زمینه حکومت اسلام و هدف های آتی نهضت برای جهانیان بازگو می‎کرد. به این ترتیب جمع بیشتری از مردم جهان با اندیشه و قیام ایشان آشنا شدند و از همین جا بود که بحرانی‎ترین دوران نهضت را در ایران رهبری کرد.[8]

رژیم پهلوی گمان می‌کرد دورتر شدن محل تبعید امام‌خمینی (ره) از ایران باعث تضعیف نهضت خواهد شد و بر همین‌ اساس دیپلماسی منطقه‌ای خود را بر عدم پذیرش امام از سوی کشورهای منطقه قرار داده بود، اما نتیجه کار طور دیگری رقم خورد. شرایط قانونی و عرفی فرانسه به رهبران و نخبگان سیاسی امکان می‌داد به نشر آزادانه افکار خود بپردازند و انقلابیون مخالف رژیم پهلوی از این شرایط به‌خوبی استفاده کردند و حول محور حضرت امام (ره) به گسترش و انتشار ایده‌های نهضت و انجام مقدمات تشکیل شورای انقلاب پرداختند. امام (ره) استراتژی و اهداف انقلاب را از فرانسه به مردم ایران و جهان ابلاغ می‌کرد و سرانجام بر اثر فرصت­ های به‌دست‌ آمده در فرانسه، سرنگونی رژیم شاه به ‌گونه‌ای باور نکردنی تسریع ‌گردید.[9]

رفتن [امام] خمینی [ره] به پاریس در اوایل اکتبر 1978، ایشان را در کانون شبکه های رسانه ای جهانی قرار داد، و ظاهراً تصمیم گرفته شد از رسانه های خارجی به شکلی فعالانه تر استفاده شود. [امام] خمینی [ره] در عرض دو ماه نخست تبعیدشان در پاریس، مصاحبه‌هایی با دست کم خبرگزاری‌های فرانسه و آسوشیتدپرس ایستگاه های رادیو تلویزیونی از کشورهای فرانسه، آلمان، اتریش، لوکزامبورگ، سوئد و یونان، خبرنگاران از جمله مایک والاس از سی بی اس؛ و روزنامه‌های المستقبل و گاردین انجام دادند. مجموعه پیام ها، سخنرانی ها و مصاحبه های ایشان فقط در این دو ماه نخست، بالغ بر 458 صفحه فارسی است (ندای حق، 1979 [1357]). تحلیل ها و طرح های [امام] خمینی [ره] نه تنها معروفیتی بین المللی برای ایشان به ارمغان آورد؛ البته پیشینه و گذشته ایشان نیز در شکل‌گیری این وجهه نقش مهمی داشت. تصاویری که زهد و پارسایی ایشان را نشان می‌داد و گزارش هایی مبنی بر اینکه ناهار ایشان یک غذای ساده ایرانی است، روی فرش ایرانی می نشینند و ملاقات کنندگان را روی زمین می‌نشانند و به آنها چای تعارف می‌کنند، با شکوه و جلال تخت طاووس در تقابل آشکار قرار داشت. [امام] خمینی [ره] غیر معمولترین "ستاره" رسانه‌ای بود.[10]

مصاحبه‌های گوناگون با خبرگزاری­ها و مطبوعات بین‌المللی، درج متن سخنرانی­ ها و اخبار نهضت در مطبوعات و نیز پخش این مطالب از شبکه‌های تلویزیونی فرانسه و سایر کشورهای غربی، موقعیت استثنایی و کم‌نظیری را برای تبیین و تبلیغ اهداف و استراتژی نهضت اسلامی ایران و جهانی‌کردن آن و همچنین افشای ماهیت غیرمردمی حکومت پهلوی و شخصیت خودمحور محمدرضا پهلوی پدید آورد. امام‌ خمینی (ره)در مدت توقف چهار ماهه در پاریس، در مقایسه با اقامت چهارده ‌ساله عراق، به موفقیت­ های بیشتری دست یافت. از این ‌رو باری روبین معتقد است اخراج امام‌ خمینی از عراق را باید یکی از بزرگترین اشتباهات دولت شریف ‌امامی به حساب آورد: « شریف ‌امامی گمان می‌کرد که اگر آیت‌ا... خمینی از کشور همسایه ایران ــ عراق ــ به نقطه دورتری برود، امکان تماس او با گروه های مخالف در داخل کمتر خواهد شد؛ به ‌همین‌ دلیل با اقامت او در کویت هم موافقت نشد. آیت‌ا... خمینی به پاریس رفت و برخلاف تصور شریف‌ امامی با دسترسی به وسایل ارتباط ‌جمعی جهان و امکان برقراری تماس مستقیم تلفنی با تهران، امکانات وسیع‌تری برای انعکاس نظرات خود در جهان و تماس با طرفداران خود در ایران به‌دست آورد. آیت‌ا... خمینی ناگهان به یک چهره خبرساز بین‌المللی تبدیل شد و طرفداران او در ایران نه فقط به ‌وسیله تلفن و رابطینی که مرتبا بین تهران و پاریس در حرکت بودند، بلکه به ‌وسیله رادیوها و مطبوعات و خبرگزاری­ های بین‌المللی از نظریات و دستورالعمل­ های روزانه او آگاه شدند.[11]

با سفر به پاریس [امام] خمینی [ره] به ناگهان در کانون توجه رسانه های جهان قرار گرفت؛ زیرا امکان دسترسی به ایشان بسیار بیشتر شد. بسیاری از سرشناس ترین خبرنگاران جهان از شبکه های خبری به این روستا که پیش از آن در سکوت و آرامش بود، سفر کردند تا در کنار این رهبر انقلابی جدید و استثنایی بر روی فرش بنشینند و با ایشان مصاحبه کنند. تجهیزات پیشرفته مخابرات بین‌المللی فرانسه نیز فرآیند انتشار نوارها را آسان کرد. در خانه استیجاری [امام] خمینی [ره] دو دستگاه ضبط صوت، بی وقفه، سخنرانی‌ها و اطلاعیه‌های ایشان را ضبط و برای ارسال یا انتقال به ایران تکثیر می‌کرد. [امام] خمینی [ره] حاضر نبود پشت تلفن صحبت کند؛ از این رو ابتدا صدای سخنرانی­ های ایشان را ضبط و بعد نوار آن را از پشت تلفن پخش می­ کردند تا همزمان در تهران ضبط شود. در تهران پیروان ایشان در استودیوهای موقتی با چندین دستگاه ضبط صوت، شبانه روز کار می‌کردند تا متن این سخنرانی‌ها را منتشر کنند. نوار فروشی­ های تهران به هر مشتری که چند نوار موسیقی می­خرید یک نوار مذهبی هم می ­دادند. نتایج یک تحقیق (افلاطونی، 1978) نشان داد که فروش نوارهای موسیقی از سال 1977 که نوارهای مذهبی و سیاسی از جمله سرودهای انقلابی در دسترس قرار گرفت، کاهش یافت.[12]

علاوه بر استفاده از وسایل ارتباط جمعی و تماس­ های تلفنی، ارتباطات عادی افراد، ملاقات­ ها و مذاکره‌ها نیز بدون کنترل و مانع انجام می‌گرفت. اقامت در پاریس به مبارزان و امام‌خمینی(ره) امکان می‌داد به‌راحتی با هم دیدار کنند و در امور نهضت و مبارزه به‌ طور مستقیم و از نزدیک به مشورت و گفت‌وگو بپردازند. مهدی بازرگان در این مورد می‌گوید: «[مهاجرت امام‌خمینی به پاریس] راه گشای موثری برای ملاقات­ ها و مذاکرات و اقدامات گردید. چه با ایرانی­های مقیم و مسافرین از ایران و چه با دنیای خارج، حتی بهتر و راحت‌تر از آن که اگر به ایران می‌آمدند، توجهات و افکار از هر سوی به سوی ایشان و به سود پدیده‌ای که بعداً نامش انقلاب اسلامی ایران گذارده شد، جلب گردید.

شبکه گسترده مخالفان سنتی (رژیم پهلوی) با استفادة بسیار مبتکرانه رسانه‌های ارتباطی مدرن و فناوری‌های مخابراتی توسعه یافت تا موفق‌ترین نمونه بسیج رسانه‌های جایگزین بدیل در انقلاب که تا آن روز در جهان نظیر نداشت، شکل بگیرد. آنچه موفقیت را بیشتر کرد، کنش متقابل و پیچیده میان رسانه‌های سنتی و مدرن، مذهبی و سکولار و شفاهی و چاپی بود، نه صرفاً اینکه رسانه‌های کوچک، کارکردهای متهورانه جدید پیدا کردند. دو نوع «رسانه کوچک» در جنبش ایرانی‌ها به کار گرفته شد: نخست، نوارهای کاست که همچون منبر الکترونیک عمل کردند و دوم بیانیه‌های فتوکپی شده که به اعلامیه معروف بودند.[13]

در زمان اقامت چهار ماهه امام در پاریس، برخی شخصیت ­های سیاسی و مذهبی ایرانی و نیز نمایندگان سیاسی و شخصیت ­های خارجی با ایشان دیدار و گفت‌وگو کردند. محور مذاکراتی که با شخصیت­ های مبارز صورت می‌گرفت، بر مبنای مشورت برای پیشبرد اهداف انقلاب بود اما شخصیت­ های خارجی اغلب برای اطلاع دقیق از مواضع و دیدگاه‌های امام، به دیدار ایشان می‌رفتند و این مسئله به ‌نوبه ‌خود باعث می‌شد دیدگاهها و مواضع امام در خصوص مبارزه علیه حکومت پهلوی، هرچه ‌بیشتر منتشر گردد؛ چنانکه مبارزات انقلابی مردم ایران انعکاسی جهانی پیدا کرد.[14]

در پائیز 1978 که حوادث، خشونت بارتر و اوضاع بحرانی تر شد، ایران روی جلد مجلات خبری را تسخیر کرد؛ این مجلات با چاپ عکس ­هایی از [امام] خمینی [ره]، حوادث خشونت بار در دانشگاه تهران و به آتش کشیده شدن عکس شاه و بحرانی شدن اوضاع این کشور را توصیف می‌کردند. این مجلات در ایران دست به دست می­شد، و حتی آنهایی که از گزارش ­های انگلیسی سردرنمی آوردند، کاملاً در می‌یافتند که حوادثی مهم و بین المللی در شرف وقوع است. این معروفیت، احساس غرور میان مردم به وجود آورد و آنها را مطمئن کرد که تاریخ را رقم خواهند زد.

­­­

نتیجه گیری

هجرت امام خمینی به پاریس که با اعمال فشار رژیم پهلوی بر رژیم بعثی در سال 57 صورت گرفت بر خلاف تصور دولت وقت پهلوی، روند پیروزی انقلاب را شتابان کرد. بر اثر این رویداد، نهضت انقلاب ایران جهانی شد و ارتباط امام با ایران، برخلاف تصور رژیم، به آسان‌ترین روش ممکن، عملی گردید. از آن پس بود که امواج انقلاب در درون ایران نیز غیر قابل مهار گردید و امام ‌خمینی موفق شد کاری را که در طول چهارده ‌سال زمینه انجام آن فراهم نشده بود، در مدت چهار ماه انجام دهد و رژیم پهلوی با سرعتی غیر قابل باور و پیش‌بینی، سقوط کند. امام همچنانکه در نجف فرصت یافته بود نظریه ولایت فقیه را در سلسله درس ­های خود تبیین کند در پاریس در قالب مصاحبه و سخنرانی فرصت یافت ابعاد دیگری از طرح نظام جمهوری اسلامی را که شکل کلی آن با مشورت با بزرگانی مثل شهید مطهری و شهید بهشتی تعیین شد، مشخص سازد. وقتی از امام درباره شکل حکومت آینده ایران پرسیده می‌شود می‌فرمایند که جمهوری به همان معنایی که همه جا جمهوری است لکن این جمهوری بر یک قانون اساسی متکی است که قانون اسلام باشد. اینکه ما جمهوری اسلامی می­گوییم برای این است که هنوز شرایط منتخب و هم احکامی که در ایران جاری می‌شود اینها بر اسلام متکی است لکن انتخاب با ملت است.[15]

می‌توان گفت هجرت امام به پاریس به جهانی شدن انقلاب اسلامی کمک شایانی کرد. ملاقات شخصیت­ های مختلف جهان اسلام در محیط نسبتا آزاد پاریس این امکان را فراهم کرد که شناخت بهتری از طرح انقلاب اسلامی در مقایسه با دیگر جنبش­ های فعال و یا به رکود رفته جهان اسلام صورت گیرد. ملاقات امام با شخصیت­ ها و چهره‌های غربی نیز در ایجاد یاس نسبت به عمر رژیم پهلوی و نیز کاستن از شدت مخالفت اولیه غربی­ ها با انقلاب اسلامی موثر بود. رسانه‌های غربی خواسته یا ناخواسته پیام انقلاب و امام را به جهانیان منتقل کردند. در اثر حضور امام در نوفل لوشاتو پاریس با توجه به اینکه فرانسه برای ایرانیان روادید را لغو کرده بود؛ ارتباط گیری با امام برای انقلابیون سهل ­تر و آسان‌تر شد. می‌توان گفت حمایت­ ها و تجمعات دانشجویان ایرانی مقیم اروپا به جز اینکه در ایجاد اتحاد و وحدت میان آنان در مقابله با رژیم موثر بود؛ در افزایش صبغه مذهبی این جریانات نیز موثر بود. بخش مهمی از دانشجویان ایرانی مقیم اروپا و امریکا با این ارتباط­ ها و ملاقات­ ها با پیوند با انقلاب بخشی از نخبگان آینده جمهوری اسلامی را شکل دادند. ابزارهای رسانه‌ای کوچکی مانند نوار و اعلامیه به سهولت در پاریس ضبط و به تهران مخابره می­ شد تا رسانه انقلابی بزرگ باشند. نکته قابل توجه دیگر که در تاریخ روحانیت شیعه کم نظیر است این است که امام بهره‌گیری از فضای فرانسه برای پیش­برد انقلاب را در منافات با روحیه استقلال خواهی و نفی تفکر و سلطه غربی نمی­دانستند و هوشمندانه از فضای بازتر غرب برای پیشبرد انقلاب استفاده کردند.