کلبه

یلدا شب زایش خورشید

1393/09/30 00:49نویسنده : For Share

شب یَلدا یا شب چلّه یکی از کهن‌ترین جشنن های ایرانی.

یلدا شب زایش خورشید، شب پیروزی اهورامزدا بر اهریمن، شب پیروزی روشنی بر تاریکی فرخنده باد:)

همراه با آواز فوق العاده زیبای یلدا

شب یَلدا یا شب چلّه :

در چله زمستان یعنی روز ۲۱ دسامبر، نور خورشید بر مدار رأس الجدی عمود می تابد. روزها در نیم کره شمالی زمین آغاز به طولانی شدن و در نیم کره جنوبی آغاز به کوتاه شدن میکند. این تاریخ در برخی کشورهای نیم کره شمالی آغاز زمستان و در برخی کشورهای نیم کره جنوبی، آغاز تابستان محسوب می شود. به همراه این موضوع، در برخی کشورها، وسط زمستان و یا تابستان نیز شمرده می شود. چله زمستان در نیم کره شمالی، طولانی ترین روز و در نیم کره شمالی، طولانی ترین شب میباشد.

پیشینه تاریخی:

ایرانیان کهن شادی و سرخوشی را از دهش های خدایی و غم و اندوه و تیره دلی را از پدیده های اهریمنی می پنداشتند. مراسم نوروز، جشن مهرگان، جشن سده، چهارشنبه سوری و شب یلدا و آیین های دیگر بروشنى بیانگر این پدیده است كه ایرانیان پس از رهایی از بیدادگری و ستم به سپاس بازیافتن آزادی، جشن برپا می ساختند و پیروزی نیكی بر بدی و روشنایی بر تاریكی و داد بر ستم را گرامی می داشتند.
شب یلدا نیز یكی از این نمونه هاست. در دوران كهن، شب نماد تاریكی و تباهی و ترس بوده و بیشتر تلاش می كردند كه شب هنگام با افروختن آتش و افزودن نور، خانه روشن باشد. تا پلیدی و تباهی در آن راه نیابد. شب یلدا بلند ترین شب ها است. به بیانى چیرگی تاریكی بر زمین از چیرگی نور خورشید و روشنایی می كاهد. و چون فردای این شب روشنایی بر تاریکی چیره و روز بلندتر می شود، ایرانیان زاد روز دوباره خورشید را كه نماد روشنایی است جشن می گیرند.

در ایران كهن هر یك از سی روز ماه، نامی ویژه دارد، كه نام فرشتگان است. نام دوازده ماه سال نیز در میان آنهاست. در هر ماه روزی را كه نام روز با نام ماه یكی باشد، جشن می گرفتند.
دی ماه، در ایران كهن، چهار جشن، وجود داشت. نخستین روز دی ماه و روزهای هشتم، پانزدهم و بیست و سوم، سه روزی كه نام ماه و نام روز یكی بود. و در این سی روز ماه، سه روز آن «دی» نام دارد و هر سه روز را در گذشته جشن می گرفتند. امروز از این چهار جشن تنها شب نخستین روز دی ماه، یا شب یلدا را جشن می گیرند، یعنی واپسین شب پاییز، نخستین شب زمستان، پایان کمان، آغاز جدی و درازترین شب سال.

در مهر یشت آمده است:

می‌ستاییم مهـر و اهورای بزرگ و گرامی و نیستی ناپذیر را؛ می‌ستاییم ستارگان و ماه و خورشید را، و می‌ستاییم آن مهـر را که سرور همه کشورهاست."

یلدا و جشن‌هایی که در این شب برگزار می‌شود، یک روش باستانی است. ایرانیان باستان این شب را شب تولد ایزد مهر «میترا» می‎‎پنداشتند، و به همین فرنود این شب را پیشگاه كهنسالان و بزرگان خانواده، به نماد كهنسالی خورشید در پایان پاییز جشن میگرفتند جشن میگرفتند و گرد آتش گرد میآمدند و شادمانه رامشگری و پایکوبی می‌کردند. آنگاه خوانی رنگارنگ می‌گستردند ازخوراكیهای فراوان برای بیداری دیر هنگام كه همچون انار و هندوانه و سنجد، به رنگ سرخ خورشید باشند و «میزد» پیشکش می‌کردند. «میزد» نذری یا ولیمه‎ای بود به جز نوشیدنی، مانند گوشت و نان و شیرینی، و در آیین‎های ایران باستان برای آیین های جشن و سرور، خوانی می‌گستردند که بر آن افزون بر ابزار و افزار نیایش، مانند آتشدان، خوشبویه دان، بخوردان، برسم و از این دست، برآورده‎ها و فرآورده‎های خوردنی موسمی و خوراک‎های گوناگون، مانند خوراک ورجاوند و آیینی ویژه‌ای که آن را «میزد» می‌نامیدند، بر سفره جشن می‌نهادند.

تاثیر فرهنگ ایران بر کریسمس:

محققان معتقدند که آیین مهر پرستی یا میترائیسم از ایران به روم و یونان باستان رفته و آیین دربار روم بوده است.بعد ها این اعتقاد مسیحیت را تحت تاثیر گذاشته و کریسمس به عنوان آمیزه‌ای از جشن‌های ساتورنالیا و زایش میترا (الهه خورشید) در روم باستان در زمان قرن چهارم میلادی با رسمی شدن آیین مسیحیت و به فرمان کنستانتین (امپپراتور روم) به عنوان زادروز رسمی مسیح در نظر گرفته شد.

درخت کریسمس در تخت جمشید:Christmas Tree in Persepolis

چنانچه گفته شد، ایرانیان باستان در شب چله درخت سروی را با دو رشته نوار نقره ای و زرین می آراستند. پس از آن مسیحیان درخت كاج را به دنباله روی از مهرپرستان و ایرانیان آذین كردند. از یادمان های رومی می دانیم که پیران و پاکان در این شب به تپه ای رفته، با رخت نو و آراسته از آسمان می خواستند که آن «رهبربزرگ» را برای رستگاری آدمیان گسیل دارد و باور داشتند که نشانه زایش آن رهایی بخش، ستاره ایست که بالای کوهی به نام کوه پیروزی که دارای درخت بسیار زیبایی بوده است، پدیدار خواهد شد، و موبد بزرگ برای این آرمان نیایش میكرده که بخشى از آن هنوز در کتاب بهمن یشت بر جای مانده و اینگونه است:

آن شب که سرورم زاید
نشانه ای از ملک آید
ستاره از آسمان ببارد
هم آنگونه که رهبرم در آید
ستاره اش نشان نماید

گفته شده پس از مسیحی شدن رومیان، سی صد سال پس از زادروز عیسی مسیح، کلیسا جشن زادروز مهر را به نام زادروز عیسی پذیرفت، زیرا، هنگام زادروز او بدرستی شناخته نبود. ازین روست که تا امروز بابانوئل با رخت و کلاه موبدان نمایان می شود و درخت سرو و ستاره بالای آن هم یادگار مهری هاست.

جشن یلدا در عصر حاضر:

جشن یلدا همزمان با میهنمان ایران در جمهوری آذربایجان هم برگزار می شود.جشن یلدا در ایران امروز نیز با گرد هم آمدن و شب نشینی هموندان خانواده و نزدیکان در کنار یکدیگر برگزار میشود. داستان گویی که گونه ای چامه خوانی و داستان خوانی است در گذشته روی میداد به این گونه که خانواده ها در این شب گرد می آمدند و پیرتر ها برای همه داستان می گفتند .
آیین شب یلدا یا شب چله، خوردن آجیل ویژه، هندوانه، انار و شیرینی و میوه های گوناگون است که همه پایه نمادین دارند و نشانهٔ فراوانی، تندرستی و شادکامی هستند. این میوه ها که بیشتر پر دانه هستند , گونه ای جادوی همه گیر بشمار می آیند که انسان ها با روی آوری به پرباری و پر دانه بودن آنها , خودشان را نیز مانند آنها بارور و سودمند می کنند و نیروی باروی را در خویش افزایش می دهند . یكی دیگر از آیین های شب یلدا، «فال حافظ گرفتن» است. اگر آیین های دیگر یلدا را بازمانده از فرهنگ چند هزار ساله بدانیم، ولی فال حافظ گرفتن در شب یلدا در سده های پیش به آیین های شب یلدا افزوده شده است.

شاهنامه خوانی و داستان سرایی پدربزرگ و مادربزرگ دور كرسی برای كوچكترها نیز از آیین های یلدا است كه یادبود شیرینی برای بزرگسالی آنها به ارمغان می آورد.

در شاهنامه آمده است:

نباشد بهار و زمستان پدید نیارند هنگام رامش نوید

این بند اشاره به گاه‌شماری سرزمین‌های دیگر دارد.

یلدا در گاه شماری ایرانی:

گاه‌شماری سرزمین‌های دیگر برای بهار و موسم ‌های دیگر سرآغازی نداشتند و این نشان می‌دهد كه گاه‌شماری ایرانیان همواره فراگیر‌ترین گاه‌شماری بوده است. گاه‌شماری ایرانیان تا زمان دانشمند بزرگ خیام دنباله داشت. با آمدن اسلام گاه‌شماری قمری اعراب نیز یكی از گاه‌شماری‌های رایج سرزمین ایران شد. وزیران ایرانی خلافت عباسی هر پیشنهادی را كه برای بهبودى گاه‌شمار نیاكان‌شان در میان میگذاشتند از سوى پادشاهان عباسی واخورده شده و پذیرفته نمیشد. آنها می‌گفتند اگر گاه‌شمار شما بهبود یابد باز به آیین و فرهنگ پیشین خود بازمی‌گردید. اما در زمان خیام رویدادها دگرگون شد. او در ٢۸ سالگی هنگامی كه درون دربار خوارزم شاه می‌شد، شاه از جای خود بلند می‌شد و او را كنار خود می‌نشاند. ارجى كه پادشاهان به خیام می‌گذاشتند مایه آن شد كه دست او در بهبودى گاه‌شماری ایرانیان باز شود. با بهبودى گاه‌شماری بار دیگر فرهنگ و آیین ایرانی زنده شد. سامانیان كه دوستار فرهنگ ایرانی بودند، دانشمندان و وزیران ایرانی را بدون بازداری نگهبان می‌پذیرفتند. این نشانه فرهنگ غنی و پر بار ایرانی است. ما شب چله را جشن می‌گیریم تا یاد بزرگانی همچون خیام و نیاكان دورتر از خیام را گرامی بداریم.»

یلدا و فر هنگ و ادب:

دكتر میرجلال الدین كزازی استاد زبان و ادبیات ، در همایش "کاوشی در شب چله" به نقش ایزدمهر در آیین شب چله و دنباله روی مسیحیان از این آیین در شب كریسمس اشاره كرد. از دكتر كزازی تاكنون بیش از ۳۸ كتاب و ۸٠ نوشتار به چاپ رسیده است.

نوشته زیر برگرفته از سخنرانی دکتر کزازی در این همایش است:

«شب یلدا، درازترین شب سال و یكی از بزرگترین جشن های ایرانیان است. ایرانیان همواره شیفته شادی و جشن بوده اند و این جشن ها را با روشنایی و نور می آراستند. آنها خورشید را نماد نیكی می دانستند و در جشن هایشان آن را ستایش می كردند. در درازترین و تیره ترین شب سال، ستایش خورشید نماد دیگری می یابد. مردمان سرزمین ایران با بیدار ماندن، برآمدن خورشید و سپیده دم را چشم برا بودند تا خود گواه دمیدن خورشید باشند و آن را ستایش كنند. خوردن خوراكی ها و مراسم دیگر در این شب دستاویزی است برای بیدار ماندن یكی از فرنودهای گرفتن جشن دراین شب زاده شدن ایزدمهر است.
مهر به چم خورشید و یكی از بغان ایرانی و هندی است و تاریخ پرستش به سال ها پیش از زرتشت می رسد. پس از آمدن زرتشت، این پیامبر ایرانی خدای بزرگ را اهوارمزدا نامید. ایزدان و بغان را به دو دسته اهورایی و دیوانی تقسیم كرد. در باور زرشتی، بغان تیره اهورایی ستوده و تیره دیوانی نكوهیده شود. یكی از ایزدان اهواریی مهر ایرانی و هندی بود. مهر ایزدی نیك است و قسمتی از اوستا به نام او، نام گذاری شده است. در مهریشت اوستا آمده است: «مهر از آسمان با هزاران چشم بر ایرانی می نگرد تا دروغی نگوید.»

یلدا در شعر حافظ:

در دیوان حافظ حداقل به دو بیت با مضمون شب یلدا بر می خوریم:

صحبت حكام ظلمت شب یلداست نور ز خورشید خواه بو كه برآید.

کمتر از ذره نه ای پست مشو مهر بورز تا به خلوتگه خورشید رسی چرخ زنان