داخوم ئه بی ئه و روژه بی كاوه ی كورم جانتای سه فر كاته شانی
ده لالانی ناو گاراژی شاری سنه هاوار بكن سلیمانی سلیمانی

                                            ماموستا جه لال مه لکشا

زور جار، زه مان...

ده نگی بولبول ئه تورینی

ئاوی رووبار...

روحی ماسی ئه خنکینی

شنه ی به هار...

نیگای گول ئه وه رینی

به لام هه رگیز که س ناتوانی

بیروو رای هاوریانم، له ناو دلما

بژاکینی. 

هه سته قازی ئه ی تاقه داری سه ر به داری چوار چرا

سعید همایون*

قاضی محمد بی نهایت مشتاق ایجاد امنیت و آرامش در کردستان بود و تا جایی که توان داشت از به وجود آمدن خشونت و ناآرامی جلوگیری می­کرد در تمامی منطقه تحت قدرت او، تنها یک مورد قتل اتفاق افتاد که آن هم ترور میرزا غفور محمودیان به دستور مستقیم نماز علیاوف فرمانده شوروی در میاندوآب بود. وقتی که این خبر را به وی دادند بسیار ناراحت و عصبانی شد و گفت که من هیچ وقت با این کارها راضی نیستم و موافقت ندارم.

در مورد اجرای احکام دادگاهی و شرعی هم دو واقعه روی داد که این دو واقعه نشان دهنده ی اقداماتی در جهت حفظ آسایش و آرامش مردم منطقه است.

1. اجرای حکم قصاص از طرف دادگاه و محکمه ی شرع مهاباد در مورد یک نفر که مرتکب قتل شده بود و اولیای مقتول حاضر به گذشت شده بودند. اما به دلیل شدت جنایت انجام شده، طبق رأی دادگاه قاتل محکوم و حکم صادره درباره ی قاتل اجرا شد.
2. دادگاهی دو پیشمرگه که مرتکب قتل یک نفر آذری در میاندوآب شده بودند، در باغ پیش آهنگی مهاباد تشکیل شد، آن دو نفر در یک دادگاه مردمی محاکمه و محکوم به اعدام شدند.

به این ترتیب مردم به عدالت خواهی حکومت کردستان امیدواری و اعتماد بیشتری پیدا کردند و چون حکم اعدام در ملا عام اجرا شد، بازتاب بسیار خوبی در منطقه پیدا کرد. زیرا که درس عبرتی برای دست اندرکاران حکومتی شد تا کسی نتواند از موقعیت شغلی و مقامی خود سوء استفاده نماید.

قاضی محمد در تمام دوران زندگی اش نمونه و الگوی یک انسان با فرهنگ و نوع دوست بود. کمک به هم ولایتی­ها و غیربومی­ها و خارجیانی که به کردستان مسافرت می­کردند و از مهاباد و شهرهای اطراف دیدار می­کردند، از ویژگی های اخلاقی او بود. چنانکه گفتیم در جوانی رئیس معارف بود و بعد از وفات قاضی علی و دریافت فرمان قضاوت شرعی به صورت خیلی جدی به رفع و رجوع کارها و گرفتاری­های درماندگان از طریق مراجع و ادارات دولتی پرداخت و در «محکمه قاضی» به روی مراجعین اعم از مهمانان و دیدارکنندگان و نیز کسانی که درماندگی و گرفتاری هایی داشتند باز بود.

در زمان حکومت رضاخان حاجی سردار افشار برادر بزرگ یمین لشگر که از محترم ترین و با نفوذترین مالکان منطقه تکاب و افشار بود مورد اتهام قرار گرفته و چون بسیار ثروتمند بود می­خواست به بهانه های واهی برایش مزاحمت ایجاد کنند. لذا او را به مهاباد خواندند. حاجی سردار در منزل قاضی محمد مهمان شد با پادرمیانی ایشان مشکل حاج سردار برظرف گردید.

یک خاطره دیگر

گفتیم که در مرداد ماه سال 1325/1946 قاضی محمد تصمیم گرفت برای دیداری از شمال کردستان سفری به شهرهای ارومیه، سلماس، خوی و ماکو بکند تا ضمن بازدید از منطقه و دیدار با ساکنین کرد آن شهرها گامی مفید در جهت حسن تفاهم و دوستی بیشتر بین ساکنین کرد و آذری بردارد. و برای کردهای ساکن شمال کردستان موجبات دلگرمی و امیدواری بیشتر فراهم کند.

روزی که از مهاباد آماده ی حرکت به ارومیه شد، رؤسای عشایر منطقه مهاباد و جمع زیادی از طبقات شهری و دست اندرکاران حزبی و دولت کردستان در حیاط شهرداری و میدان چوارچرا جمع شده و برای مشایعت ایشان همه جا انبوه جمعیت موج میزد، رؤسای عشایر یک یک می­آمدند و تجدید بیعت می­کردند و بعدا" عده زیادی از اهالی و مشایعین با شور و شوق به زیارت مشارالیه می­شتافتند. قاضی محمد در سخنانی که به منظور تشکر از مردم، ایراد کرد اهالی کردستان، عشایر و همشهریان را به اتحاد و اتفاق بیشتر دعوت کرد. در میان احساسات کم نظیر مشایعین با جناب حاج باباشیخ سیادت رئیس هیئت رئیسه ملی سوار اتومبیل شد نویسنده این یادداشت­ها همراه ایشان بودم، دو کامیون پر از افراد پیشمرگه و دو جیب نظامی حامل چند افسر در پس و پیش ماشین پیشوا حرکت می­کردند. در چند کیلومتری شهر به دستور ایشان ماشین­های مشایعین به مهاباد برگشتند. در عرض راه که هنوز از منظقه شهر ویران دور نشده بودیم به مقتضای حوانی جسارت کرده از حضورشان گله کردم و گفتم " حضرت پیشوا نسبت به مردم عشایر و مردم اظهار لطف و مرحمت فرمودید و از آن­ها تشکر کردید ولی فیض الله بیگی را که همگی اقوام نزدیک حضرت عالی هستند فراموش فرمودید و اظهار مرحمتی نکردید " پیشوا با همان محبت و مهربانی همیشگی نسبت به من فرمود پسرم ناراحت شدی؟ و این چند بیت شعر را از زبان شاعری خواندند که متأسفانه نام شاعرش را فراموش کرده ام:

دلا یاران سه قسمند ار بدانی

زبانی اند و نانی اند و جانی

به نانی نان بده از در برانش

نوازش کن به یاران زبانی

و لیکن یار جانی را نگهدار

به جانش جان بده گر می­توانی

حاجی بابا شیخ فرمودند: قربان ایشان حق دارند، رؤسای عشایری که امروز و تجدید بیعت کردند اکثرا" صادق نیستند اگر اجازه داشتم من شخصا" بعضی ها را محاکمه می­کردم.

نکته ای را که من همیشه به یاد دارم و باید تاریخ کردستان و همه مردم کرد به یاد داشته باشند این است پیشوا گفت: جناب حاج شیخ بابا شیخ هر نهضت و حکومتی اساس و بنیان کار خودش را بر کشت و کشتار مخالفین بنیاد نهاده است محکوم به شکست و رسوایی تاریخی شده است، ولی به خواست و تأیید خداوند من در نظر دارم حکومت کردستان را بدون خونریزی و کشت و کشتار به پیش ببرم.

پیشوا قاضی محمد در مواقعی که از بد عهدی یکی از دوستان و یا پیمان شکنی و خلف وعده ی دولت ایران ناراحت می­شد و چاره ای جز رضا به قضا نبود با همان متانت و صبر و تحمل همیشگی خودشان به عنوان ابراز ناراحتی و تأسف بر سرنوشت ملت خود می­گفت: ئه کوردکه ی، بی چاره که ی، بی پاره که ی، بی یاره که ی، بی کاره که ی.

بلی واقعا" کردها را از زمان های دور بی پول و بی یار و یاور و بیکارشان کرده اند و مورد انواع آزار و شکنجه و توهین و تحقیر قرار گرفته اند و در شرایط امروز اگر ایشان زنده بود کلمه آواره را نیز به آن اضافه می­کرد و می­گفت: ئه کوردکه ی، ئاواره که ی، بی پاره که ی، بی یاره که ی، بی کاره که ی، ئاواره که ی.

که در حقیقت این نوحه ای بر سرنوشت مردم کرد است.

خاطرات آرچی بالد روزولت

شخصیت اجتماعی بارز مهاباد، قاضی محمد بود که او را برای قضاوت شرعی انتخاب کرده بودند، کتابخانه ای به ارث برده بود که در آن کتاب­هایی به هفت زبان وجود داشت و خود قاضی محمد با استفاده از این کتابخانه به مطالعه پرداخته و معلومات خود را در زمینه های دیگر توسعه داده بود و به همین مناسبت در نخستین سال­های چهارمین دهه زندگی اش علاوه بر مقام و منصب قضاوت شرعی به برکت افکار پخته و شخصیت توانایش در شهر موقعیت ممتازی داشت.

روزولت در جایی دیگر از خاطراتش چنین می­نگارد: در دیدار با قاضی محمد اظهار داشتم به کردستان آمده ایم تا وضع کردها را مورد بررسی قرار داده و به دولتمان گزارش دهیم. و امیدواریم که وضع کردها بهبود یابد و کردها صرفا" یک گونه از استبداد را با گونه دیگری از استبداد عوض نکنند. قاضی محمد گفت: تمام مردم در بخش­هایی از کشور که تحت کنترل من قرار دارند در بیان آنچه دلخواهشان است آزادند. و من پاسخ دادم: خودم به عینه دیده ام که چنین است. در آذربایجان دموکرات، مردم فقط مجازند که به رادیو تبریز و رادیو مسکو گوش بدهند حال آنکه دیشب در خیابان­های این شهر (مهاباد) صدای رادیو لندن و رادیو آمریکا را شنیدم.

وقتی که در مورد پوسترهای تبلیغاتی شوروری که به دیوارها نصب شده بود صحبت کردم و گفتم که شگفت زده و دچار حیرت شده ام. او گفت: کردها ناچارند کمک را از جانب هر کس باشد بپذیرند ولی زیر بار سلطه هیچ کس نخواهند رفت. ما کردها شکوائیه ای ارائه کردیم مبنی بر ابلاغ شکایتهایمان به سه دولت پیروز شرکت کننده در کنفرانس اروپایی ( پوتسدام )، ولی انگلیسی­ها و آمریکاییها به آن اعتنایی نکردند. او با اشاره به منشور آتلانتیک گفت: همه کردها امیدوار بودند ایالات متحده آمریکا، قدرتمندترین کشور، کردها را در جبران عقب ماندگی ها یاری دهد. او گفت: اگر آمریکا به جای فرستادن سی هزار سرباز به ایران تنها صد معلم به این کشور اعزام می­کرد چه می­شد؟ ولی آمریکاییها به جای کمک به ما، به دشمنان ما کمک کرد آن هم از طریق دادن اسلحه و تجهیزات به آن­ها برای سرکوب کردن ما. او سپس نطق کوتاهی در نکوهش انگلیسیها ایراد کرد و کارهای مختلف ایشان را در طول دهه های گذشته در جهت سرکوب شورشیان کرد برشمرد و آن را به ماجرای ملا مصطفی ختم کرد.

روزولت درباره ماجرای سفرش به منطقه چنین اظهار نظر می­کند " در خاتمه دیدارم دیگر متقاعد شده بودم که قاضی محمد به یاری شوروی توانسته است یک جمهوری کرد حقیقتا" مستقل تأسیس کند.قاضی محمد اگر چه شوروی را به چشم بهترین دوستش می­نگریست ولی شوروی ها علنا" در امور داخلی کردستان دخالت نمی­کردند. قیام قاضی محمد قیامی ناسیونالیستی بود نه کمونیستی و مورد قبول تعداد قابل توجهی از کردهای مقیم کشورهای دیگر. "

این بود قضاوت و اظهار نظر یک نفر مأمور عالیرتبه آمریکایی که دولتش مخالف جنبش ملی کردستان بود.

خاطرات آقای مهدی نیا

آقای جعفر مهدی نیا در کتاب زندگی نامه قوام السلطنه درباره ی محاکمه قاضی­ها در دادگاه تجدید نظر نظامی می­نویسد: محمد قاضی شخصا" ناطق زبردستی بوده و اصولا" محتاج به وکیل مدافع نبود. موقعیت او نسبت به دو نفر دیگر موقعیت فرمانده و فرمانبر بود. تا اجازه نشستن نمی­داد آن دو نفر نمی­نشستند. در آخرین دفاع خود صریحا" اظهار داشت که تصور ننمایید که از مقررات اطلاع نداشته ام بلکه به خوبی می­دانستم قبل از ورود ارتش پیشگویی کرده بودم که بالاخره ما را به دار خواهند زد. اما صریحا" گفت با این کیفیت چرا فرار ننمودم؟ نه این که نتوانستم بلکه شش دستگاه اتومبیل سواری و جیب در اختیار داشته و هر دقیقه و ساعتی که تصمیم داشتم می­توانستم از مرز عبور کنم. اما بدانید که من پیشه وری نبودم که در موقع مواجه با خطر فرار کنم. کجا فرار می­کردم؟ اینجا سرزمین کردستان است و هنوز قبور هشت نسل از پدران و اجداد من در آن باقی است."

و باز می­نویسد: جریان محاکمه که 48 ساعت متناوبا" به طول انجامید عادی بود فقط یکی دو مرتبه که دادستان ضمن بیانات خود نسبت به متهمین برخورد تندی داشت، قاضی محمد سخت عصبانی شد و به دادستان حمله نمود و دادگاه خیلی متشنج شد که منجر به دادن تنفس و تعطیلی دادگاه شد.

وقتی که به قاضی محمد پیشنهاد خارج شدن از کردستان کردند، قاضی محمد گفت: میدانم با ماندنم در مهاباد زندگیم به خطر خواهد افتاد، اما من به سوگند پای بندم و مردم را تنها نمی­گذارم . این هم نمونه ای از اظهار نظر یک نویسنده ایرانی که نظر مساعد و خوبی نسبت به کردها نداشته و از طرز بازگویی جریان دادگاه و نیز عباراتی که به کار برده است، با نظر سوء مسئله را یادآوری کرده است.

بخشی از خاطرات محمود تفضلی نویسنده و مترجم مشهور ایرانی

کرد هر جا باشد ایرانی است

از ماورای مرزهای رسمی ایران جلال طالبانی می­گوید:

مسئله وحدت کردستان مربوط به آینده است و خیلی اشکال در راه آنست... مسئله وحدت کرد گر چه حالا در پیش نیست ولی به هر حال این مفهوم را ندارد که کردها از ایران جدا شوند، شاید یک رژیم دموکراتیک ملی در ایران باشد که همه کردها بتوانند در زیر سابه اش به همه آرمان­هایشان دست یابند و کردستان ایران، منطقه جذب دیگر کردستان­ها شود و به جای تجزیه شدن موجب ملحق شدن همه کردها به ایران باشد...

من از هر گونه تعصب نفرت دارم، از تعصبات ملی و وطنی هم که آن را شوونیسم می­گویند بیزارم، اما به حق مردم به حق ملت­ها به آزادی انسان و به انسانیت باور دارم و باور دارم که کردها از ایرانیترین ایرانیان هستند.

اشتباهی بزرگ خواهد بود اگر مردم ایران و دولت­های ایران و زمامداران ایران این حقیقت را نادیده بگیرند و از یاد ببرند، زیرا در این صورت گروهی از عزیزترین فرزندان ایران را از خویش خواهند راند.

سه خاطره از آقای مناف کریمی وزیر معارف (آموزش و پرورش) کردستان

درباره ی رویدادهای سال 62 – 1325

1- روزی در منزل آقای محمد عباسی طرفدار دولت مرکز عده ای از رؤسای عشایر سقز و چند نفر از فسران ارتش برای گفتگو پیرامون وضعیت پادگان­های دولت مرکزی و پیشمرگان حکومت کردستان در مسیر جاده سقز و بانه نشسته بودیم، آقای امیر اسعد علییار مهمان آقای عباسی بود در مجلس حضور داشت مریض بود و بسیار خسته و کوفته، با سابقه آشنایی که من را می­شناخت گفت: می­بینی که مریض و درمانده ام شما که به مهاباد می­روید، وضعیت بیماری ام را به عرض قاضی محمد برسانید، من می­خواهم به روستاهای خود در اطراف بوکان بروم و در آنجا استراحت بکنم وقتی که در سقز به خدمت قاضی محمد رسیدم سفارش آقای امیر اسعد را به عرض رساندم فرمودند ما با هیچکس دشمنی نداریم و هیچگاه مانع برگشت کسی نخواهیم بود، آقای امیر اسعد می­توانند با کمال آزادی در هر جایی که بخواهند سکونت کنند. بعد از دو روز پاسخ را به آقای امیر اسعد رساندم من از نحوه رفتار و پیام رسانی این دو شخصیت بزرگ که سال­های سال با همدیگر دشمنی داشتند لذت بردم و به خود گفتم مردان بزرگ حتی در هنگام دشمنی هم بزرگواری و متانت خود را حفظ می­کنند.

2- مأموریتی برای سردشت داشتم مسئولین دولت مرکزی از تحویل امور شهرستان سردشت به عناوین مختلف بهانه می­تراشیدند با تجربیاتی که در گذشته از این گونه وعده وعیدهای توخالی دیده بودم می­دانستم که امروز و فردای مقامهای تهران جز فریب و خدعه چیزی دیگر را در بر ندارد لذا عصر یکی از روزها به من مأموریت داده شد که لازم است دستور حمله برای تصرف سردشت به فرمانده پیشمرگها ابلاغ شود که هر چه زودتر سردشت و حومه آن را آزاد سازند، در اجرای امر ساعت 9 شب به روستای کاولان رسیدیم، با همراهانم آقایان محمود ولی زاده و دلشاد رسولی برای استراحت به پشت بام قهوه خانه که رختخواب ما را در آنجا گسترده بودند رفتیم هنوز نخوابیده بودیم و ساعت یک بعد از نصف شب را نشان می­داد که اتومبیلی جلو قهوه خانه ایستاد و از قهوه چی احوال ما را پرسید با اطمینان از وجود ما در قهوه خانه به پشت بام آمدند، مأمور اعزامی آقای حیدری بود.

وی گفت: که شوروی ها از حمله پیشمرگها به سردشت آگاه شده اند و می­گویند که ما در تهران داریم مسایل آذربایجان و کردستان را روبراه می­کنیم ولی شما می­خواهید بهانه ای به دست دولت مرکزی بدهید که مانع حل و فصل قضایا شوند، در اجرای این امر از حمله به سردشت صرفنظر شد من و همراهان چند روزی در نزدیکی قریه همران در چادرهای پیشمرگها در بالای ارتفاعات ماندگار شدیم.