در انتظار خورشید

اختلاف زمان به دلیل تنوع موضوعات

مى‌توان برخى اختلاف تعابیر احادیث را مربوط به این دانست که موضوع، متفاوت است؛ زیرا پس از ظهور امام زمان(عج) بلافاصله حکومت ایشان برپا نمى‌شود و مدتى مشغول مبارزه با ظالمان خواهند بود. در طول دوران ظهور ایشان مراحل متفاوتى طى خواهد شد و فراز و نشیب‌هایى در برپایى حکومت مهدوى وجود خواهد داشت. همچنین پس از وفات یا شهادت ایشان نیز آن حکومت از میان نمى‌رود و به واسطه رجعت پیامبر(ص) و امامان دیگر علیهم السلام استمرار مى‌یابد.

یک احتمال این است که حکومت خود مهدى(عج) کوتاه‌تر باشد و حکومت سایراهل بیت علیهم السلام پس از رجعت آنان استمرار یابد و تحقق اهداف این حکومت در درازمدت و به دست دیگر امامان علیهم السلام باشد. بر این اساس، زمان‌هاى طولانى‌تر را باید ناظر به نظام حکومت مهدوى دانست، نه حکومت شخص امام مهدى(عج). در حدیث پیش گفته امام باقر(ع) زندگى امام مهدى(عج) از روز قیام تا روز مرگ، نوزده سال و حکومت دیگر اهل بیت علیهم السلام، سیصد و بیست و دو سال بیان گردید.

احتمال دیگر این است که برخى از توفیقات این حکومت در دوره رجعت امام زمان(عج) اتفاق بیفتد. بخشى از موفقیت‌ها در دوره اول _که مى تواند کوتاه باشد_، واقع مى‌گردد و بخشى دیگر در دوره رجعت.

در این صورت، احادیثى که از عبارت «یعیش» و «عاش» و «یکون» استفاده کرده‌اند، باید مدت زمان طولانى‌ترى را گفته باشند و روایت‌هایى که ناظر به زمان حکومت امام(عج) هستند، زمان کوتاه‌ترى را ذکر کرده باشند؛ اما چنین نیست.‌‌ همان‌طور که گذشت، احادیثى از زندگى هفت، هشت یا نه ساله امام زمان(عج) پس از ظهور سخن گفته‌اند و از تعبیر «یکون»، «عاش» یا «یعیش» استفاده کرده‌اند. در عین حال، برخى نیز از حکومت هفت ساله گفتگو کرده‌اند. تعدادى نیز زمان حکومت ایشان را بیشتر، یعنى چهارده، نوزده، بیست، چهل و بیشتر از آن گفته‌اند.

بنابراین، نمى‌توان بر اساس معیارى معین و واحد در این زمینه حکم کرد و قاطعانه، این زمان‌هاى مختلف را به صورت یاد شده، تطبیق کرد.

گسترش ظرف زمان (هر سال، معادل ۱۰ یا ۲۰ سال)

احادیثى که ناظر به گسترش زمانى‌اند و مى‌گویند هر سال آن حکومت، معادل ده سال و برخى آن را معادل بیست سال عادى به حساب مى‌آورند، ممکن است بیانگر سرعت تحولات بر اثر رشد علم و فناورى باشند. با این حال نمى‌توان مقدار کم ذکر شده در برخى احادیث را با این توجیه، به طور عادى فهم کرد. اگر امرى معجزه‌آسا رخ دهد و هفت سال حکومت ایشان در واقع مطابق هفتاد یا یک صد و چهل سال شود، مى‌توان درک کرد که در چنین زمانى، آن تحولات عظیم در کل جهان رخ دهد. اما اگر انتظار باشد که صرفاً در‌‌ همان هفت سال همه این تحولات واقع گردد، به طور عادى، قابل فهم نیست. افزون بر اینکه در این احادیث، راویان ضعیفى وجود دارند که اعتماد به صحت حدیث را بسیار کم مى‌کنند

ادامه دارد...

نظریه‌ها

وجوه مختلفى براى جمع میان احادیث ذکر شده بیان شده است. علامه مجلسى براى جمع احادیث چنین مى‌گوید: «اخبار متفاوت وارد شده در زمینه مدت حکومت امام مهدى(عج)، برخى بر همه مدت فرمان‌روایى ایشان، برخى بر زمان استقرار دولت او، برخى بر سال‌ها و ماه‌ها به حساب ما و برخى هم بر سال‌ها و ماه‌هاى طولانى زمان ایشان حمل مى‌شود. »

ایشان در انتها از عبارت «والله اعلم» استفاده مى‌کند که گویاى تردید خود وى در این جمع‌بندى است.

ابن حجر عسقلانى معتقد است که آنچه احادیث بر آن اتفاق دارند، این است که او بى تردید هفت سال حکومت مى‌کند. از ابن الحسین ابرى هم نقل شده است که اخبار مستفیض و متوا‌تر، دلالت دارند که او هفت سال حکومت مى‌کند.

آیت‌الله سید صدرالدین صدر مى‌گوید که بیشتر احادیث این باب بر این موضوع اتفاق دارند که مدت حکومت او هفت سال است و تردید در زیاد‌تر از این مقدار تا تمام شدن، نه سال است. به گفته ایشان این قول، ظاهر‌تر و مشهور‌تر است و این، خود فضیلتى بزرگ براى مهدى(عج) است که قیام او براى اصلاح دین و دنیایى وعده داده شده که در این مدت کوتاه رخ مى‌دهد. چنانکه قیام جد بزرگوار او نیز در مدت هشت سال، یعنى از سال دوم هجرى به بعد، به ثمر نشست.

وى سرانجام این احتمال را مطرح مى‌کند که ممکن است دلیل اختلاف احادیث این باشد که اساساً نمى‌خواسته‌اند حقیقت را در مورد مدت زمان زندگى مهدى(عج) بیان کنند تا شنونده، خود هر یک از اقوال را که مایل بود برگزیند و طولانى‌ترین زمان را براى بقاى مهدى آرزو کند. اگرچه ترجیح با قول هفت سال است و همین هم اقواست.

به نظر آیت‌الله مکارم شیرازى، اختلافات موجود در احادیث مربوط به مقدار زمان حکومت امام زمان(عج)، در واقع، ممکن است به مراحل و دوران‌هاى آن حکومت اشاره داشته باشد؛ یعنى آغاز شکل گرفتن و پیاده شدنش پنج یا هفت سال، دوران تکاملش چهل سال و دوران نهایى‌اش بیش از سیصد سال.

ولى قطع نظر از احادیث اسلامى، مسلم است که این آوازه‌ها و مقدمات براى یک دوران کوتاه مدت نیست؛ بلکه قطعاً براى مدتى طولانى است که ارزش این همه تحمل زحمت و تلاش و کوشش را داشته باشد.

بررسى

احادیث این باب، بسیار متنوع و بعضاً متعارض است. همه احادیث ناظر به زمان حکومت امام مهدى(عج) یا مقدار بقاى ایشان بر روى زمین پس از قیام، به لحاظ سندى، ضعیف‌اند. تنها برخى موارد که از هفت سال و نه سال سخن گفته‌اند، نزد برخى از اهل سنت، صحیح به حساب مى‌آیند؛ اما دیگران، آن‌ها را ضعیف مى‌دانند. افزون بر این، در مسائل تاریخى و اعتقادى نمى‌توان به استناد یک حدیث، هرچند از نظر سند معتبر باشد، چیزى را اثبات کرد. در این موضوعات باید قرائن دیگرى نیز در کار باشد تا بتوان به درستى مضمون نقل شده، اعتماد کرد.

مأموریت و رسالت مهدى(عج) تحقق ارزش‌هاى الهى و قرآنى و تأسیس جامعه توحیدى به معناى کامل آن است به گونهٍ‌اى که هیچ گونه اثرى از شرک در آن دوره مشاهده نشود: «یَعْبُدُونَنِى لا یُشْرِکُونَ بِى شَیْئاً؛ تنها مرا بپرستند و چیزى را شریک من قرار ندهند. »

مسلم است که تأسیس چنین بناى عظیم، آن هم با آن عمق و گستردگى غیر قابل توصیف، کارى است که با توجه به روند طبیعى امور و عدم استفاده از قدرت اعجاز (مگر در موارد ضرورت)، نیاز به گذشت زمان دارد.

ادامه دارد...

تعابیر به کار رفته

برخى احادیث از تعبیر «یکون» به معناى بودن و شاید در اینجا به معناى زیستن، استفاده کرده‌اند. دو تعبیر دیگر نیز در احادیث وجود دارد که به همین معنا، یعنى زیستن است: «عاشَ» و «یَعیشُ». ظاهر این تعابیر، از مقدار زمان زندگى ایشان پس از ظهور حکایت دارد. احادیثى که واجد این تعابیر هستند، مقدار زمان زیستن ایشان را هفت، هشت یا نه سال بیان کرده‌اند. در مجموعه احادیث این باب، تنها یک مورد است که زندگى مهدى(عج) را پس از ظهور، بیش از نه سال بیان کرده، و آن، حدیث امام باقر(ع) است که زندگى امام پس از ظهور را از روز قیامش تا روز مرگش نوزده سال، بیان کرد. در این حدیث، از تعبیر «یقوم» استفاده شده و تصریح دارد به اینکه مورد سؤال، از روز قیام تا روز مرگ است و دال بر مقدار زندگى ایشان پس از ظهور است.

تعبیر دیگرى در حدیث پیش گفته ابن عباس به نقل از پدرش از پیامبر خدا(ص) وجود دارد که ظاهرش از مقدار زندگى ایشان حکایت دارد: «وَ یَمْکُثُ فِى الْأَرْضِ مَا شَاءَ اللَّهُ؛ و باقى مى‌ماند در زمین هر چه خدا بخواهد. »

اما اولاً، این حدیث، زمان خاصى را تعیین نمى‌کند و ثانیاً، برخى قرائن دیگر حاکى از این است که مراد از توقف ایشان بر روى زمین، اصل زندگى ایشان نیست؛ بلکه سلطه ایشان بر زمین است؛ زیرا تعبیر «یمکث فى الأرض» پس از آن آمده است که فرمود: «خداوند، کارش را در یک شب درست مى‌کند. پس از آن زمین را پر از عدل مى‌کند چنان که پر از ظلم شده است و باقى مى‌ماند در زمین هر چه خدا بخواهد. » یعنى پس از آنکه خداوند، کارش را درست کرد و او زمین را پر از عدل و داد کرد، آن‌گاه هر قدرخدا بخواهد، بر زمین توقف خواهد داشت.

دو تعبیر دیگر، یعنى «ملک»  و «یملک»، ناظر به مقدار حکومت و سلطه ایشان است. این دو مفهوم، بیشترین کاربرد را در احادیث این باب دارند و اغلب زمان‌هاى ذکر شده با یکى از این دو تعبیر آمده‌اند. برخى احادیث، هفت سال، هشت سال و نه سال _که با مفهوم «یعیش» آمده بودند_، با‌‌ همان مضمون با تعبیر «یملک» نیز آمده است. شاید بتوان این را قرینه‌اى گرفت که احتمال کاربرد «عاش» و «یعیش» را به معناى حکومت تا حدى تقویت کند؛ گو اینکه چنین قرینه‌اى نمى‌تواند ظهور این تعابیر را در زیستن از میان ببرد و آن را به معناى حکومت بگیرد.

سید ابن طاووس، حدیثى را از ابو سعید خُدرى از پیامبر خدا(ص) نقل مى‌کند که در آن، گفته شده مهدى(عج) در آن وضع، یعنى پس از آنکه حاکم شد، هفت، هشت یا نه سال زندگى مى‌کند. در این عبارت، میان حکومت و زندگى، جمع شده است و هر دو تعبیر «یعیش» و «یملک» را دارد. بر این اساس، مى‌توان گفت که احادیث داراى تعابیر عاش و یعیش، احتمالاً ناظر به زندگى امام پس از حاکم شدنش است.

طبعاً مقدار حکومت ایشان از مقدار زمان زندگى ایشان کمتر است؛ زیرا پس از ظهور، مدتى طول مى‌کشد تا حکومت ایشان مستقر شود.  مبارزات ایشان براى برپایى حکومت و استقرار در منطقه‌اى از زمین، هر چند کوتاه باشد، زمانى را به خود اختصاص مى‌دهد که خارج از زمان حکومت ایشان است. در نتیجه، هر اندازه مقدار حکومت ایشان در نظر گرفته شود، باید زندگى ایشان طولانى‌تر باشد.