گویش شناسی زبان كردی : زبان كردی ، كه یكی از زبانهای اصیل ومتعدد آریایی است ، دارای لهجه ها و ته لهجه های مختلفی است ، كه ذیلا” به صورت اختصار به بررسی آنها می پردازیم : ۱- گویش كرمانجی : گویش( كرمانجی ) با الفبای لاتین نوشته می شود . برای نشان دادن تمایز تلفظ ، علایم خاصی را برای پاره ای از حروف لاتین در نظر گرفته اند ، مانند حرف ( Ç ) و حرف ( Ģ) . در گویش (كرمانجی ) حرف (ك) و (گ) دو نوع تلفظ دارند . كلمة (كرمانجی ) از كلمة (كرمانج ) مشتق شده است ، كه نام بخش وسیعی از كردهای شمالی و غربی مناطق كردنشین جهان است . در پاره ای از مناطق ایران ، برای نمونه در شمال خراسان نیز كردها به این لهجه صحبت می كنند . خیلی از رسانه های كردی ، موازی با گویش (سورانی) ” زبان استاندارد ” كردی ، به گویش كرمانجی نیز برنامه دارند . شهرها و مناطق ذیل ، بخشی از كردهای كرمانجی را تشكیل می دهند : دیاربكر (آمد) ، وان ، دهوك ، قامیشلی ، عفرین ، ارض روم ، درسیم ، سلوپی ، زاخو و شیروان و قوچان و درگز و بجنورد و اسفراین (به طور کلی شمال خراسان )و خیلی از مناطق دیگر . خیلی از شاعران مشهور كرد به این گویش شعر سروده اند، مانند : استاد احمد خانی ، علامه ملای جزیری ، جگر خوین و جعفر قلی (از مردمان قدیم شهرستان درگز)که آثاری بسیار بلیغ واصیل از خود بر جای گذاشته است و غیره . گویش( كرمانجی ) زبان كردی ، دارای ته لهجه های مختلفی است ، مانند : بادینی ، شكاكی ، داسنی ( دهوكی) ، وانی ، سرحدی ، بوتانی و غیره . حدود 30 در صد از كردهای جهان ، در زندگی روزمرة خود ، از گویش( كرمانجی ) استفاده می نمایند . ۲- گویش سورانی : گویش( سورانی ) ، به نحوی ، به صورت زبان استاندارد كردی در آمده است . در اكثر دانشگاههایی كه درآن ها زبان كردی را تدریس می نمایند ، به عنوان زبان استاندارد از این گویش استفاده می كنند ، مانند دانشگاه پاریس ، صلاح الدین ، دهوك و سلیمانیه . اكثرا” هم در مكاتبات اداری دولت های محلی كردستان ، از این گویش استفاده می شود . كلمة ( سورانی ) از كلمة (سوران ) مشتق شده است . (سوران) نام منطقه ای از مناطق كردنشین و اسم گروهی از كردها می باشد . مركزاین منطقه دراطراف شهر (سوران) قراردارد . به طور كلی ، گویش(سورانی) زبان كردی ، در این شهرها و مناطق اطراف آن ها تكلم می شود : سنندج ، مهاباد ، سقز ، بوكان ، اشنویه ، بانه ، مریوان ، دیواندره ، كامیاران ، نقده ، پیرانشهر ، سردشت ، سلیمانیه ، اربیل ، كویه ، دربندی خان ، رانیه ، قلعه دیزه ، رواندوز ، حریر و چندین شهر، قصبه و روستای دیگر . این مناطق عمدتا” در قسمتهای مركزی و شرقی حوزه زندگی كردها قرار دارند . در گویش (سورانی) ، حروف عربی ” ح ” و ” ع” ، حالت فونتیكی خود را حفظ كرده و به همان آوای عربی دقیق تلفظ می شوند . در الفبای این گویش ، حروف عربی ث ، ذ ، ص ، ض ، ط و ظ حذف شده است . یعنی به جای حروف (ث ) و( ص) از حرف (س ) ، به جای حروف (ذ) ، (ض ) و ( ظ )، از حرف (ز) و به جای حرف (ط) ، از حرف ( ت ) استفاده می شود. در این گویش ، حرفی وجود دارد به شكل ( ض ) ، كه تلفظش درست مانند تلفظ حرف v) ( لاتین است . در گویش (سورانی) زبان كردی ، حركات با حروف است ، یعنی هر كلمه ای همانطور كه نوشته می شود ، تلفظ می گردد . این گویش بطور معمول با الفبای شكل عربی ( همان فارسی ) نوشته می شود ، مگر در موارد استثنایی . ولی در حروف (ر) ، (ل) ، (و) و (ی) بر حسب مورد ، برای نشان دادن تمایز حالت تلفظ ، از علامتی به شكل (7) استفاده می كنند . شاعران مشهور كلاسیك سرای كرد ، اكثرا” به این گویش شعر سروده اند ، مانند : نالی، محوی ، حاجی قادر كویی ، قانع ، هژار ، هیمن و امثال آنها . خیلی از روزنامه ها ، مجلات ، رادیو ها ،ماهواره ها ، تلویزیونها ، پایگاههای انترنتی و سایر رسانه ها از این گویش استفاده می كنند . بخشی از ته گویش های (سورانی) عبارتند از : ته لهجه اربیلی ، اردلانی ، مكری ، بابانی ، بان ایلاخی و غیره . روی هم رفته بطور بسیار تخمینی می شود گفت ، كه گذشته از اینكه این گویش به صورت زبان استاندارد كردی در آمده است ، حدود 30 در صد از كردها ، در زندگی روز مرة خود ، از این زبان استفاده می كنند . 3- گویش اورامی : گویش (اورامی) ، به روایتی نه تنها از قدیمی ترین گویش های زبان كردی است ، بلكه از اصیل ترین گویش های آریایی نیز می باشد ، كه این موضوع نظریه قدیمی ریشه بودن اورامی را برای زبان فارسی تقویت می كند . این كلمه ،از كلمة ( اورامان ) مشتق شده است ، كه منطقة زندگی كردهای اورامی است . زبان اوستایی و پهلوی ، كه از زبانهای قدیمی آریایی می باشند ، با این زبان قرابت دارند . این قرابت گاهی به حدی است ، كه افرادیكه به كردی اورامی مسلط می باشند ، می توانند تا اندازة زیادی از متون سنگ نوشته ها و پوست نوشته های دوران باستان ، كه به زبان اوستایی ویا پهلوی نوشته شده اند ، سر درآورند . لذا به نظر زبانشناسان ، فراگیری زبان كردی ، برای فارسی زبانها ، بسیار كار مثبتی است و به منزلة یادگیری زبان لاتین ، توسط فرانسوی زبانان می باشد . گویش( اورامی) زبان كردی نیز با حروف عربی ( فارسی ) نوشته می شود . در گویش اورامی ، حروفی و جود دارد ، كه تلفظ آن در سایر گویش های كردی یا فارسی نیست ، مانند حرف ﻨ) ) كه مانند The در انگلیسی تلفظ می شود . گویش اورامی دارای چند ته لهجه است ، مانند : ته لهجه اورامان تخت ، پاوه و لهون . روی هم رفته مردم اورامان تخت ، اورامان لهون ، اورامان حلبجه و اورامیهای نزدیك شهر موسل و غیره با این لهجه صحبت می كنند . خیلی از شاعران كرد به گویش اورامی زبان كردی شعر سروده اند ، كه اكثرا” سبك كلاسیك و بیشتر ده هجایی می باشند ، كه یكی از آنها پیر شالیار اورامی است . پیرشالیار كبیر ( پیر شالیار دیگر نیز هست )، خود زرتشتی و حالت رهبریت دینی داشته است و هنوز عبادتگاه و آرامگاهش در اورامان تخت ، مورد احترام بسیار زیاد است . هر ساله هزاران نفر به زیارتش می روند . از شاعران دیگر اورامی سرا ، صیدی (سیدی) اورامی ، مولوی كرد، میرزا عبدالقادر پاوه ای و دهها شاعر برجسته دیگر می باشند . روی هم رفته ،مردم اورامان سمبول مهر ، صداقت ، كرامت ، قناعت ، كوشش و تمام صفات بارز یك انسان می باشند ، به همین دلیل این خطه ، سرزمین شاعر خیزی بوده است و تاریخ ادبیات كرد ، مملو از اسماء شعرای اورامی سرا است . خیلی از دست نوشته های ادبی ، عرفانی و غیره نیز به این گویش وجود دارد ، كه هنوز بخش عظیمی از آنها جمع آوری و چاپ نشده است . 4- لهجة لری : چنانكه می دانیم ، برخی زبانشناسان و محققین بر این باورند ، كه لری هم یكی از لهجه های زبان كردی است ، كه یكی از آنها استاد علاءالدین سجادی بوده است . استاد علاءالدین سجادی نویسنده كتاب وزین و مشهور تاریخ ادبیات كرد ، در این اثر بر این قضیه تاكید داشته است . نگارنده این نوشته هم بر این باور است. لهجة لری ، لهجه ایست از لهجه های آریایی كه از نقطه نظر فونولژی ، در بین زبان كردی و فارسی قرار دارد ، تا به طرف شمال لرستان حركت می كنید ، این لهجه بیشتر به زبان كردی نزدیك می شود . اكثر مردم استان لرستان ، بخشی از استان كرمانشاهان، بخشی از استان خوزستان ، قسمتی از چهار محال بختیاری ، ایلام و بویر احمد و حتی قسمتی از استان اصفهان نیز،به لهجة لری صحبت می كنند . لهجة لری شامل ته لهجه های فراوانی است ، كه گاهی از شهری به شهر دیگر تغییر می كند و اظهار نظر دقیق در مورد آنها ، نیاز به یك تحقیق وسیع میدانی دارد . شاعران فراوانی به این لهجه شعر سروده اند ، كه نام قسمتی از آنان در تاریخ ادبیات كرد ثبت است ، برای مثال : باباطاهر عریان ، بابا نلوس لرستانی ، بهلول ماهی و غیره . بیشتراهل قلم ، لهجة لری را با الفبای عربی( فارسی ) نوشته اند . ولی گاهی در كتب تحقیقی از الفبای لاتین نیز استفاده شده است . 5- گویش گورانی : نام گویش ( گورانی) از كلمة ( گوران ) مشتق شده است . (گوران) جمع (گه وره ) است و (گه وره) در زبان كردی به معنی بزرگ یا گبر ( زرتشتی ) است . از نقطه نظر زبانشناسی ، بخشهای وسیعی از مناطق جنوبی كردنشین ، مانند اكثریت استان كرمانشاهان ، اكثریت استان ایلام و بخشی از لرستان به این گویش از زبان كردی صحبت می كنند . قسمتی از ته لهجه های این گویش، عبارتند از : ایلامی ،كلهوری ، لكی ، فیلی و غیره . عقیده بر این است ، كه كلمة لک از دو بخش (ل+ک) که حرف( ل ) از كلمة( لر) و حرف ( ك )از کلمه ی كرد، تشكیل شده است . كتابهای دینی مذهب اهل حق ، كه یك مذهب باستانی و اصیل كردی است ، به این گویش نوشته شده است ، كه یكی از آنها كتاب سرانجام می باشد . مذهب اهل حق به میان سایر ملل نیز صادر شده است، برای مثال به میان تركهای آذربایجان شرقی ، ساكنان رودهن و بومهن در استان تهران ، كلار دشت در مازندران و خیلی از جاهای دیگردر تركیه و عراق . خیلی از شاعران نامی كرد به این گویش شعر سروده اند ، كه خانای قوبادی ، غلامرضاخان اركوازی ، شامی كرماشانی و صدها شاعر و اهل قلم برجسته، برخی از آنها می باشند . توضیح : برخی از محققین ، بطور اشتباه گویش( گورانی) را گویش (كلهوری) نامیده اند و گویش های( لكی) و( فیلی) و غیره را از ته لهجه های گویش كلهوری به حساب آورده اند، در صورتیكه ته لهجة (كلهوری) خود از ته لهجه های گویش(گورانی )است ، كه طوایف (كلهور) استان كرمانشاهان با آن تكلم می كنند . سی جی . ادموندس در كتاب كردها ، تركها و عربها می نویسد ” پرجمعیت ترین طایفة كرد (كلهور)ها هستند ” . برخی از(كلهر)ها ، قرنها پیش به منطقة شاهیندژ در آذربایجان غربی تبعید شده اند ، كه (كلهر) دیر آمدی نامیده می شوند و هنوز نوعی لهجة كلهوری را حفظ كرده اند . منطقة كلهرآباد در بوكان نیز به اسم همین طایفه از كلهر نامگذاری شده است و ساكنان آن اكثرا” كلهر دیر آمدی می باشند . همانطوریكه ، لهجة لری از لحاظ زبانشناسی در میان زبان كردی و زبان فارسی قرار دارد ، گویش ( گورانی) نیز در میان گویش (سورانی) و لهجة( لری) قرار دارد . 6- گویش زازاكی(زازایی ) : این گویش نیز از گویش های زبان كردی است ، كه از لحاظ لغت ، دستور و سایر معیارهای زبانشناسی ، با اكثر گویش های كردی دیگر، مقداری فاصله گرفته است ، كه قبل از هر گونه اظهار نظری در این مورد ، نیاز به تحقیق بیشتری می باشد