زیارت عاشورا با مجموع درسهای عقیدتی، سیاسی، فكری و انزجار از دشمنان اهل بیت عصمت و طهارت كه در حكم محك و معیاری است كه سَره را از ناسره جدا می كند و تقدم تبرّی است بر تولّی دعا و نیایش به درگاه خداوند و درخواست توفیق انتقام از دشمنان و باز تمنّای اوست كه هر كدام از آن ارزشهایی را ارائه می دهد و سر فصلهای غیر قابل تردیدی را فرا راه انسان می گشاید و می تواند آدمی را در پیمودن راه راست و رسیدن به حقیقت راسخ و استوار نماید.

این زیارتنامه توسط امام باقر ـ علیه السّلام ـ به شیعیان تعلیم داده شده است و تنها یك زیارتنامه جهت عرض ادب ظاهری به محضر امام حسین ـ علیه السّلام ـ و یاران ایشان نبوده بلكه خود منشوری است كه از هر جهت نوری از آن جلوه گر است چرا كه این صحیفه بهانه ای است برای بیان مختصر امّا كامل از اسلام شناسی، معرفت‌شناسی، امام شناسی، جامعه شناسی و انسان شناسی.

زیارت حسین بن علی ـ علیهما السّلام ـ در كتابهای ادعیه و مزار وارد شده است و در طول سیزده قرن علما و دانشمندان بر خواندن آن در روز عاشورا بلكه در طول سال عنایت خاصّی داشته و همگان را به آن سفارش كرده اند.

اكنون اسناد این زیارت را كه عمدتاً از نوشتار استاد آیت الله سبحانی است می آوریم.[1]

1. شیخ طوسی (385 ـ 460 ه‍.ق) در كتاب «مصباح المتهجد و سلاح المتعبد»[2] آن را به سه طریق نقل كرده جز این كه طریق نخست مربوط به بیان ثواب زیارت امام حسین ـ علیه السّلام ـ می باشد و ارتباطی به نصّ زیارت معروف ندارد ولی دو سند دیگر مربوط به زیارت رایج است و ما به بررسی این دو سند بسنده می كنیم. شیخ در كتاب مصباح المتهجد زیارت عاشورا را با سند یاد شده در زیر نقل می كند كه همه این مشایخ از ثقات می باشند. وثاقت آنها مورد پذیرش تمام علماء رجال می باشد. افرادی كه در سلسله سند شیخ واقع شده اند عبارتند از: محمد بن اسماعیل بن بزیع و او از صالح بن عقبه و سیف بن عمیرة و او از علقمه بن محمد حضرمی و او از امام باقر ـ علیه السّلام ـ.

علقمه به امام باقر ـ علیه السّلام ـ می گوید: امروز دعایی (مقصود كیفیت زیارت امام حسین ـ علیه السّلام ـ است) یاد من بده كه هر موقع خواستم آن حضرت را از نزدیك زیارت كنم آنرا بخوانم و دعایی یاد من بده كه هر موقع خواستم آن حضرت را از دور و از خانه ام زیارت كنم، بخوانم. علقمه می گوید: امام ـ علیه السّلام ـ به من گفت هر موقع دو ركعت نماز گزاردی ... .

در مورد معتبر و ثقه بودن افرادی كه شیخ طوسی در سند خود از آنها نام برده می توان به كتب رجالی مراجعه كرد.[3]

سند دوم شیخ طوسی بدین صورت است:

وی روایت را از كتاب محمد بن خالد طیالسی گرفته است. آیة الله سبحانی در این باره می فرماید: سند شیخ طوسی به كتاب طیالسی در غایت اتقان و صحت است.[4] چرا كه بزرگان حدیث از او نقل روایت نموده و بر او اعتماد كرده اند.[5] و محمد بن خالد طیالسی از سیف بن عمیرة و او از صفوان بن مهران جمّال كه هر دوی اینها نیز به تصریح نجاشی ثقه می‌باشند[6] این زیارت را نقل كرده اند. با بررسی مختصری كه از اسناد شیخ طوسی به عمل آمد این نتیجه حاصل شد كه سند زیارت عاشورا كه از طریق شیخ نقل شده كاملاً صحیح و معتبر است.

2. سند دوم زیارت عاشورا سندی است كه در كامل الزیارات[7] جعفر بن محمد بن قولویه (م 367 ه‍.ق) نقل شده‌است.

ابن قولویه به دو سند آنرا نقل كرده كه عبارتند از:

الف ـ حكیم بن داود، كه از مشایخ بلاواسطه ابن قولویه بود و به تصریح وی ثقه است. وی از محمد بن موسی همدانی كه جرحی درباره او وارد نشده و سپس او از محمد بن خالد طیالسی و او از سیف بن عمیره و او از علقمه بن محمد حضرمی كه قبلاً ثابت شده كه همگی از ثقات اند.

پس نخستین سند كامل الزیارات سند معتبری می باشد.

ب ـ سند دوم از طریق محمد بن اسماعیل و او از صالح بن عقبه و او از مالك جهنی است، دربارة دو شخصیت نخست بیان شد كه اولی از اكابره مشایخ شیعه و دومی از راویان مقبول الروایة است اما درباره مالك جهنی هر چند در كتب رجالی توثیق خصوصی وارد نشده است ولی شخصیت هایی مانند: علی بن ابراهیم و یونس بن عبدالرحمان و عبدالله بن مسكان با واسطه یا بی واسطه به نقل روایت از او پرداخته اند و شیخ مفید در ارشاد ابیاتی از او در مدح امام باقر ـ علیه السّلام ـ نقل كرده كه حاكی از ولاء خاص او به خاندان رسالت می باشد.[8]

با توجه به این قرائن می توان او را فرد مقبول الروایة خواند.

از این بحث نتیجه می گیریم:

1. سندهای چهار یا پنچگانه هر یك دیگری را تأیید كرده و مایة اطمینان می گردند زیرا چه بسا سندی به تنهایی اطمینان آفرین نباشد امّا آنگاه كه در كنار سندهای دیگر قرار گرفت از قوت بیشتری برخوردار می شود.

2. مواظبت علماء شیعه بر خواندن زیارت عاشورا در طول این قرون خود می تواند مایة قوت حدیث گردد زیرا چنین اتفاقی از علما و دانشمندان بدون یك مدرك قطعی امكان پذیر نیست و شاید در این میان اسانید دیگری نیز بوده كه به دست ما نرسیده است.

3. مضمون زیارت عاشورا به طور اجمال در دیگر زیارات نیز وارد شده همگی از یك اسلوب و یك نگرش به دشمنان اهل بیت ـ علیهم السّلام ـ حكایت می كند.

در پایان یاد آوری این نكته لازم است كه برخی عظمت زیارت عاشورا را در حدّی دانسته اند كه آن را از احادیث قدسیه بر شمرده اند. یكی از علمای معاصر در این باره نوشته است: در اینكه زیارت عاشورا از احادیث قدسیه بوده و سلسلة اسناد آن به گفتار خدا و (قال الله) منتهی می گردد شكی در آن نیست و امعان نظر در این مطلب اهمیت زیارت عاشورا را بیش از پیش روشن می سازد كه كلام خداست و سخن عادی نیست.[9]

منابع بیشتر برای مطالعه:

1. شرح زیارت عاشورا، علی اصغر عزیزی تهرانی.

2. حماسة عاشورا به بیان حضرت مهدی (عج)، جلال برنجیان.

3. شرح زیارت عاشورا، میرزا محمد علی چهاردهی.

-----------------

[1] . ر.ك: سیمای فرزانگان، مؤسسة امام صادق ـ علیه السّلام ـ ، چ اول، قم، 1380، ج 3، ص 459 به بعد.

[2] . مصباح المتهجد و سلاح المتعبد، چ اول، مؤسسة فقه الشیعه، بیروت، 1411 ه‍، ص 772.

[3] . شیخ طوسی، الفهرست، مكتبه المرتضویه، نجف، ص 78 و 85 و 139، نجاشی، رجال نجاشی، دار الاضواء، چ اول، بیروت 1408 ه‍، ج 1، ص 425 و 444 و ج 2 ص 214.

[4] . سیمای فرزانگان، مؤسسة امام صادق ـ علیه السّلام ـ ، چ اول، قم، 1380، ج 2، ص 501.

[5] . ابوالقاسم خوئی، معجم رجال الحدیث، چ سوم، بیروت، 1403 ه‍، ج 16، ص 69.

[6] . نجاشی، همان، ص 425 و 440.

[7] . كامل الزیارات، تحقیق جواد قیومی، مؤسسة نشر الفقاهه، چ اول، قم، 1417 ه‍، ص 325، باب 71.

[8] . الارشاد، تحقیق مؤسسة آل البیت ـ علیهم السّلام ـ ، چ اول، المؤتمر العالمی لألفیه الشیخ المفید، قم، 1413 ه‍، ج 2، ص 157.

[9] . تهرانی، میرزا ابوالفضل، شفاء الصدور فی شرح زیارة العاشورا، تحقیق علی موحد ابطحی، چ سوم، قم، 1407 ه‍، ص 8 و 124 ـ 125.