دکتر فیرحی و یک پرسش

ارسال به

1.  اغلب مرگ‌ها، زنده‌ها را غافل‌گیر می‌کنند چون در زمرۀ انتظارات‌شان نیستند. ما برای درصد کمی از مرگ‌ها آمادگی داریم. این نابهنگامی و دور از انتظار بودن، خود علت ایجاد مشکلات روانی عمیق و شدیدی‌است که دست کم و خوش‌بختانه در حوزۀ روانکاوی – به ویژه در روانکاوی اگزیستانسیالیستی - به موضوعی برای تحلیل و مطالعه تبدیل شده و آثار ارزشمند و فاخری در این مسیر خلق شده‌اند. غم‌خواری و سوگواری و غصه‌داری ِ بسیاری از اهل فکر و تفکر از مرگ دکتر فیرحی نیز ناشی از همین غیرقابل‌انتظاری این اتفاق نامیمون ناشی می‌شود. این مرگ نابهنگام،  فرصت خلق آثاری را از دکتر فیرحی ستاند که از جمله ضروریات و نیازهای جامعۀ دانشگاهی و حوزوی ایران امروز - و نه آینده-  است. گرچه ما آگاهیم که هر نفس که فرو می‌رود ممکن است برنیاید؛ و گرچه یکی از ویژگی‌های جامعه و فرهنگ ما، تاریخ مرگ‌اندیشانه است و پشت پا زدن به دنیای فانی؛ و گرچه در دورترهای تاریخ – به‌خصوص در تفکر دینی و عرفانی، و نیز در همین نزدیکی، شاعری چون سهراب به ترکۀ تنبیه هشدارمان داده که مرگ در سایه است و به ما می‌نگرد؛ اما واقعیت این است که رویکرد ما به تعویق‌انداختن آن است و بر اساس ذهنیتی عادت‌زده، دوست‌تر داریم کام‌روا و کام‌یاب تسلیم فنا بشویم هرچند می‌دانیم »کاسۀ چشم حریصان پر نشد» و « چشم تنگ دنیادوست را یا قناعت پر کند یا خاک گور».

2. اینک ماییم و آثار دکتر فیرحی. زندگی متفکر و نویسنده یا هنرمند و به طور کلی هر خالقی ( در هر حوزه‌ای) با مرگ جسمانی به پایان نمی‌رسد. سلطان‌العلما در جدال با حاکمیت زمانه‌اش به درستی گفته که زندگی برخی از انسان‌ها، اتفاقاً پس از موت‌شان آغاز می‌شود. آنچه فیرحی و دیگرانی مانند او را زندۀ تاریخ نگه می دارد، میزان استقبالی‌است که از نقد آثارش می‌شود. از این زاویه که به چیستی مرگ یا بهنگامی و نابهنگامی آن نگریسته شود، می‌تواند تشفی خاطری برای داغ‌دیدگان و باقی‌ماندگان ایشان باشد.

3.  اندیشه و نیز نحوۀ اندیشیدن و حوزۀ اندیشۀ فیرحی نیز مانند همۀ پیوستگان به قافلۀ رفتگان، موافقانی دارد و مخالفانی. پرسش‌های ما از فیرحی می‌تواند میزان توفیق او در دسترسی به هدف یا اهدافش را مشخص و تعیین کند؛ به‌ویژه که جنس تفکر فیرحی اصلاً  «فقهی و حوزوی»  بود با این تفاوت مهم که «نوع روش» پژوهشی‌اش را از علوم مدرن انسانی برگرفته است هر چند می‌توان به حجت و استدلال مدعی شد که «فقه»، علم نیست. به تعبیر غزالی نه علم دنیوی و نه علم اُخروی؛ نه علم تجربی است و نه علم انسانی غیرتجربی؛ نه فلسفه است و نه امور ماوراءطبیعی؛ هم چنان که «عرفان» در هیچ‌کدام از این موارد نمی‌گنجد. فقه، دستورالعمل زندگی است برای جامعه‌ای سراپا دینی و سنتی بسته. چیزی نه حتی چون «گمیشنافت»؛ بلکه اوامر و نواهی برای تنظیم روابط و تدبیر منزل و معیشت مردم در یک «قبیله» و «طایفه» است.

علم وقتی به «موضوع» و « روش» و «هدف» یا اهداف، مقوم می‌شود؛ و وقتی ماهیت‌اش به برسازی «مسأله» و « حل مسأله» و حل و تحلیل آن معطوف است، فقه در هر سه مورد با «علم» بودن نسبت قریب و حتی بعیدی ندارد؛ در واقع هیچ نسبتی ندارد. گیرم طوایف و قبایل در زندگی رومرۀ جمعی‌شان دچار مشکلاتی بشوند – که می شوند – که بزرگان سنی و فکری‌شان با تجربه و آزمون و خطا، می‌کوشند از مسائل و مشکلات مبتلابه‌شان بگذرند، چنان که روند تاریخ جوامع نشان می‌دهد.

اگر این «دستورالعمل‌بودن زندگی» را اندکی توسعه بدهیم، تمام متولیان ادیان و مذاهب – تأکید کنم تمام ادیان و مذاهب - «فقه» دارند. و اینک می توان پرسید که در مسیر تاریخ جوامع مختلف تا این‌جای تاریخ که ما ایستاده‌ایم، کدام دین و مذهب توانسته به وسیلۀ این دستورالعمل، مسائل خُرد و کلان را حل کند یا  ابتکار و اختراع و اکتشاف و نوآوری داشته است؟. از دل کدام فقه، سنت‌شکنی، اندیشۀ رو به تکامل و پیشرفت یا « بینش علمی» برون تراویده؟؛ و کدامین دین یا مذهبی مسیر دگرگون‌شدن فرماسیون یک جماعت یا جامعه را فراهم کرده است؟. ساده‌تر بپرسم سهم ادیان و مذاهب از ابتدای تاریخ تا قرن 21 در صیرورت فرهنگی و تمدنی جهان چه بوده است؟.

زنده‌یاد دکتر فیرحی را با هر صفتی چون نواندیش دینی می‌توان نامید و آثارش را تحلیل کرد اما فراموش نباید کرد که دین و فقه شیعی‌ای که فیرحی می‌کوشید مدرن‌اش کند، چارچوب بسته‌ای دارند که نوآوری و نواندیشی در آن چارچوب نمی‌گنجد. آن که عزم نوآوری می‌کند باید از این جزم رها و از آن چارچوب بیرون شود که در آن صورت دیگر موضوع و محمل تفکرش، دین و مذهب و فقه نیست. خلاصه کنم، دین و مذهب و فقه، تن به مطالعۀ روشمند علمی نمی‌دهند و به نظر می رسد هرگونه تلاشی برای بهره‌گیری ازز روش‌های علوم انسانی و اجتماعی برای ایجاد تحرک در فقه، به بن‌بست می‌رسد.

به این ترتیب می‌شود کمی پیش‌بینی کرد که با فرایند فزایندۀ سکولاریزاسیون جهانی و پیچیده‌ترشدن لحظه‌ای جوامع و به تبع آن، پیچیدگی مسائل جامعوی و تغییرات بسیار سریع در ابعاد زندگی خُرد و کلان جهان و البته کشوری چون ایران، و نیز با توجه به صُلبیت ماهیتی فقه شیعی، تفکر و مطالعه در این حوزه، چشم‌انداز روشنی ندارد و تلاش‌های کسانی مانند دکتر فیرحی، بسیار زود به حاشیۀ تاریخ روانه و سپس به فراموشی سپرده می‌شود. جامعۀ مدرن غیردینی، چه نیازی به فقه دینی دارد و فقه دینی چه گرهی از کار سخت فروبستۀ یک جامعۀ سکولار می‌تواند باز کند؟. آیا آثار فیرحی پاسخی برای همین یک پرسش دارد؟.

https://t.me/khayyamabbasee

• آخرین ویرایش:دوشنبه بیست و ششم آبانماه سال 1399