تنقیح سخنرانی در بیان مشکل ازخودبیگانگی - دوم

ارسال به

نزد دورکیم ازخودبیگانگی با کلمه «آنومی» مترادف گرفته شده که به نوعی حالت فکری اطلاق می­ شود که در آن به‌واسطه‌ی اختلال اجتماعی فرد دچار نوعی سردرگمی در انتخاب هنجارها، تبعیت از قواعد رفتاری و احساس فتور و پوچی است. مرتن نیز چون دورکیم این پدیده را مترادف با «آنومی» می‌گیرد و بر جنبه‌های اجتماعی آن تأکید می‌کند. فتلر ازخودبیگانگی را مترادف با آنومیا یا آنومی روانی می‌گیرد و آن را از آنومی (که مرتن و دورکیم آن را با ازخودبیگانگی مترداف می‌گیرند) متمایز می‌سازد. آنومیا در نزد فتلر به مفهوم اختلال، آشفتگی و بی‌سازمانی شخصیتی است و اشاره به وضعیت یا حالت روانی ـ اجتماعی دارد که در آن فرد نوعی احساس تنفر نسبت به برخی از جنبه‌های شخصی وجود اجتماعی خویش می‌کند. میچل معتقد است بیگانگی در تعریفی وسیع و عام به معنای احساس انفصال، جدایی و فقدان پیوند ذهنی و عینی بین فرد و محیط پیرامون او (یعنی جامعه، انسان‌های دیگر و خود) است. کنت کئیستون  ازخودبیگانگی را نوعی پاسخ یا واکنش از سوی خود به فشارها، تنش‌ها،‌ ناملایمات و نیز اختلاف دیدگاه‌های فردی و اجتماعی و ضررهای تاریخی تعریف می‌کند. در کل، ازخودبیگانگی حالتی است که در آن شخصیت واقعی انسان زایل می‌گردد و شخصیت بیگانه‌ای ( انسان یا شئی) در آن حلول می‌کند و انسان «غیر» را «خود» احساس می‌کند (محسنی تبریزی، 1370: ص33 – 28).

واژه ازخودبیگانگی در طول تاریخ گاهی مفهومی بار ارزشی مثبت و گاهی نیز بار ارزشی منفی و ضد ارزش داشته است.

الیناسیون یا از خودبیگانگی به معنای مثبت یعنی وارستن از خود یا از خود بی‏ خود شدن است. از این‏رو، به معنای خَلْسه یا وجد و حال عرفانی است. اگر الیناسیون را به این معنا در نظر بگیریم، در واقع یک روش عرفانی برای رسیدن به دانش حقیقی است و در این صورت، در مقابل روش عقلانی قرار می‏ گیرد. در روش عقلانی انسان می‏ کوشد با تحلیل و ترکیب مفاهیم به حقایق جهان دست یابد، ولی در روش عرفانی، عارف برای رسیدن به حقیقت سعی می‏ کند از خویشتن خویش بیرون آید و حقیقت را در خودِ حقیقت درک کند. بنابراین، تجربه عرفانی به معنای توضیح رازهای نهفته هستی نیست، بلکه به معنای رفتن در دل این رازها و پذیرفتن آن‏ها به همان صورت سر بسته است. به همین دلیل است که در عرفان ایرانی، در ستایش بیخودی و بیهوشی و نکوهش عقل و هوش مطالب فراوانی بیان شده است (بشیری، 1384: 72).

تاریخ این نحوه تفکّر در غرب نیز از دیر زمان وجود داشته است؛ هم در ادیان بسیار کهن و هم در نظرات برخی از قدیمی‏ترین فلاسفه غرب (یونان). در اینجا به عنوان شاهد، نمونه‏ هایی را به اختصار ذکر می‏ کنیم:

فیلون اسکندرانی (حدود 40 م) این رگه عرفانی و شهودی را داخل فلسفه و دیانت یهودی می‏ کند. در «سفر خروج» چنین آمده: «موسی به خدا گفت: اینکه چون نزد بنی‏اسرائیل برسم و بدیشان گویم خدایِ پدران شما مرا نزد شما فرستاده است و از من بپرسند که نام او چیست، بدیشان چه بگویم که خدا به موسی گفت: هستم آنکه هستم و گفت به بنی‏ اسرائیل چنین بگو: اهیه (هستم) مرا نزد شما فرستاد». تعبیر فیلون از این عبارت آن است که خدا می‏ گوید: ماهیت من هستی است و هستی قابل توصیف و بیان نیست؛ یعنی ذات خداوند را نه با اندیشه تحلیلی، بلکه با مراقبت عرفانی جذبه، با بیرون آمدن از خویشتن می‏توان دریافت، و کسانی را که نمی‏ توانند این حال بی‏ خویشتنی را درک کنند، «ساکنان همیشگی تاریکی‏ اند» و سخنان کسانی که «در روشنایی زندگی می‏ کنند» باور ندارند (بشیری، 1384: ص73).

در فلسفه نوافلاطونی قرن سوم نیز در آثار فلوطین (205ـ270 م) این تعبیر به کار برده شده است. او نیز راه دستیابی به دانش حقیقی را بیرون شدن از خود و جذب شدن به سوی مطلوب می‏ داند (اندراسل، 1365: 417). چنان­که می‏ بینیم در فلسفه اشراقی و در یهودیت و مسحیت قرون وسطایی و در عرفان ایران و به طور کلی در تفکر شهودی، بی‏ خویشتنی یا از خودبیگانگی ارزش مثبتی است. اما در عصر جدید، به­ خصوص از زمان هگل (1770ـ1831) به این سو، مفهوم از خودبیگانگی یا بی‏ خویشتنی به طور کامل معنای منفی پیدا می‏ کند و تقریباٌ در همه حوزه‏ های علوم انسانی، اعم از جامعه ‏شناسی، روان‏شناسی، فلسفه و حتی روان‏پزشکی به عنوان یک آسیب و بحران که هویت انسانی را هدف قرار داده و او را نه تنها از مسیر کمال دور می‏ کند، بلکه سلامتی انسان را نیز تهدید می نماید به کار رفته است.  به طور کلی  از خودبیگانگی با داشتن معنای مثبت در طول تاریخ بسیار کم کاربرد داشته است و همواره بار منفی آن مورد توجه بوده است.

• آخرین ویرایش:سه شنبه بیستم خردادماه سال 1393