بیگانگی- ماکس وبر

ارسال به

وبر نیز مانند مارکس، نیروهای مولد الیناسیون را در جامعه ­ی غربی یافته است؛ لیکن بر خلاف مارکس، تأکیدش بر نیروهای اجتماعی و سیاسی است تا شرایط و وضعیت اقتصادی جامعه. از نظرگاه وبر، جامعه­ ی مدرن غربی حاصل هم- کنشی نیروهایی چون سرمایه­داری، دموکراسی و بوروکراسی است و همه­ ی این‌ها، نیروی «عقلانی سازی» را تشکیل می ­دهند و خود ضمیمه­ ی آن به شمار می ­روند؛ این‌ها عوامل به هم مرتبطی هستند که به رشد یکدیگر کمک می­ کنند. بوروکراسی و دموکراسی به رغم این که در برابر هم قرار گرفته ­اند، اما رابطه­ ی دیالکتیکی میان آن‌ها به پایایی و توسعه­ ی هر دو می ­انجامد. وبر مؤکداً معتقد است که بوروکراسی، طریقی عقلانی از زندگی را بسط می­ دهد و چنین فرآیندی است که در نهایت، نگرانی ­هایی در مورد آینده­ ی بشر و ازخودبیگانگی وی پدید می­ آورد.نظر وبر درباره عقلایی و بوروکراتیزه شدن گریزناپذیر جهان انسانی، با مفهوم ازخودبیگانگی مارکس همانندی ­های آشکاری دارد. آنها هر دو بر این هم داستان بودند که شیوه­ های نوین سازمان دهی، کارآیی و تأثیر تولید و سازمان را به گونه بی ­سابقه ­ای افزایش داده­ اند و سطح تسلط انسان بر طبیعت را بس بالا برده ­اند. هم چنین، هر دو آن­ها بر این بوده­ اند که جهان کارآیی عقلایی، به غولی تبدیل شده که آفرینندگانش را به انسانیت زدایی تهدید می ­کند. اما وبر با این نظر مارکس موافق نبود که ازخودبیگانگی تنها یک مرحله گذاری در راه رهایی راستین انسان است.وبر عقلانیت را به دو گونه شکلی و ماهوی تقسیم کرد و بر این نکته انگشت گذاشت که عقلانیت ماهوی صرفاً قابل ارزیابی بر اساس محاسبات شکلی نیست و نسبتی با ارزش­های مطلقی که بر آن مبتنی شده، دارد. از اینرو، عقلانیت ماهوی در مقایسه با نوع ابژکتیو شکلی­ اش، درکاربست خود سوبژکتیوتر عمل می ­کند. نتیجتاً تمام ارزش­ها و احساسات انسان قربانی عقلانیت گشته و امروز بشر با روحی پوچ و تنی تنها رها شده است. وبر نظریه باخودبیگانگی را از واژگونه گی عقلانیت استنتاج می­ کند. وی مشخصه وضعیت زمان مدرن را افسون ­زدایی از جهان می ­داند و از همین­ روست که بسیاری از ارزش­های متعالی بشر از میان اجتماع رخت بربسته است. از این رو بشر، ناگزیر به تسلی از طریق عرفان یا روابط شخصی روی آورده و بسنده می­ کند. وبر همچنان به پرسش از ثمرات روند افسون­ زدایی از جهان می­ پردازد و در پاسخ به این پرسش خود می ­گوید که بشر ممکن است از زندگی «خسته» شود اما از آن هرگز «سیر» نمی ­شود. انسان روزگار گذشته، می­ توانست از زندگی اشباع و سیر شود، اما انسان مدرن چنین قابلیتی ندارد. سرچشمه­ه ای معنا برای او بی کران نیست (فراستخواه، ۱۳۸۷).از عقلانیت که بگذریم، دغدغه وبر در باب ازخودبیگانگی، در بحث او از بوروکراسی صراحت بیشتر می ­یابد. به عقیده او، بوروکراسی بهترین عامل عقلانی­ سازی بود. بوروکراسی در هر شأن و ساحتی از زندگی که وارد می­ شود آن را عقلانی می ­کند. وبر نخستین جامعه شناسی بود که بر کنج تاریک مخاطرات بوروکراتیزه کردن جهان نور تاباند. بوروکراسی با بی اعتنایی­ اش به ارزش­های فردی، بشر و روابطش با دیگر انسانها را مکانیزه و الیناسیون را در مناسبات اجتماعی و فردی تلقیح می ­کند. وبر هم چنین به جنبه دیگری از الیناسیون یعنی «ناتوانی» اشاره دارد که در دو جهت عمل می ­کند. نخست، فرد بوروکرات است که در رابطه­ اش با سازمان، کاملاً ناتوان به نظر می ­رسد. او نه می­ تواند سیستم را تغییر دهد و نه می ­تواند از آن خارج شود یا از آن رو بگرداند. او مثل یکی از دندانه ­های چرخ دنده ماشین است؛ تنها می ­تواند کاری را که برای او تعریف شده انجام دهد. (نظر مارکس را بنگرید) وبر چنین انسانی را مهره بی ­ارزشی می­ داند که به تمامی وابسته ماشین است. دوم اینکه توده و رعیت، به طور مساوی در برابر دستگاه بوروکراسی ناتوان هستند. وبر می ­گوید که هم فرد و هم توده، در هر دو حالت، محبوس قفس آهنینی به نام بوروکراسی هستند و هیچ کدام نمی­ت وانند برای از میان بردنش کاری از پیش ببرند (فراست خواه، ۱۳۸۷).

• آخرین ویرایش:-