مارکوزه و الیناسیون

ارسال به

مارکوزه در تعریف ازخودبیگانگی به ویژه در کتاب انسان تک­ ساحتی به نظر هگل باز می­ گردد. به نظر او در این حالت انسان‌ها متأثر از تبلیغات كالایی، رستگاری خود را در خرید و مصرف بیشتر می­ دانند كه نتیجه­ ی آن كار بیشتر است و در نتیجه حالتی ازخودبیگانگی در جامعه پدید آمده و منجر به انسان‌های تك­ ساحتی شده است. تولید و مصرف زیاد، باعث شده تا انسان‌ها به وابستگان كالا تبدیل شده و این مشخصه­‌ی جامعه­‌ی تكنولوژیك و سرمایه‌داری نوین به ویژه رسانه­ های جمعی است كه حتی انسان‌ها را تبدیل به كالا كرده است. به­ عقیده ماركوزه انتخاب آزاد از میان انواع مختلف و فراوان كالا و خدمات... در اصل حمایت ازخودبیگانگی است. ازخودبیگانگی كلی مفهومی است برای اشاره به جدایی فكری و فیزیكی مردم از یكدیگر و جدایی واقعی از فعالیت و جامعه (امامی، 1385).

مارکوزه، از جهان صنعتی که حلقوم به بلعیدن آدمی گشوده تا در رسوخ به مغز استخوان­های او، وی را به پوچی و پوکی انسانی تک­ساحتی، محدود، ویران و خامی و تکراری، همچون شیئی بی­جان، فاقد روح، فاقد احساس، فاقد درک و معنی و زیبایی، موجودی ماشینی و بی ­احساس بکشاند سخن می­ گوید. وی انسان تک­ بعدی یا به تعبیری انسان تک­ ساحتی را انسان ازخود بیگانه می­ داند. او با ارزیابی بیگانگی در جوامع مدرن معتقد است که در جوامع صنعتی، انسان­های تک­ ساحتی­ ای پرورش می­ یابند که براساس خرید و فروش کالاهای موجود در جامعه، خود را ارزشیابی می کنند (بیدگلی، 1379:ص 90).در این جوامع به انسان از یک­ ساحت نگریسته می­ شود و همان یک ساحت تمامی شئونات زندگی او را در بر می­ گیرد. توسعه صنعتی، ذهن خلاق و نقاد را از انسان سلب و او را مجبور می­ کند تا شناخت نادرست ذهن خویش را حقیقت بپندارد و بر مبنای آن در مسائل زندگی به قضاوت بپردازد (ایمان، 1377:ص 6).

 انسان تک ­ساحتی و ازخودبیگانه

مارکوزه در مورد انسان تک ساحتی و ازخودبیگانه چنین نظر دارد «.....نیازمندی­های درست و نادرست را می ­توان از یکدیگر تشخیص داد. احتیاجاتی که منافع گروه معینی آن را به فرد تحمیل می­ کند و کار توانفرسا، فشار و خشونت، بیدادگری و تیره بخت­ روزی را به دنبال دارد، نادرست است. تأمین این نیازها ممکن است منشأ آسایش فرد باشد، ولی چون شخص مرفه را از درک بدبختی­های عمومی باز می­ دارد و فرصت مبارزه با این بدبختی­ها را از او می ­گیرد، هرگز عامل خوشبختی انسان­ها نمی­ تواند باشد و نتیجه این رفاه مسلماً تیره­ بختی است. آسودگی، خوش­گذرانی، کار و مصرف مطابق تبلیغ آگهی­ هایی بازرگانی از جانب رسانه­ ها، دوست داشتن و دشمن داشتن هرآنچه را دیگران دوست یا دشمن می­ شمارند و اینگونه افکار، غالبأ نشانه وجود نیازمندی­های نادرست است. بر نقش و محتوای این نیازها که بوسیله عوامل خارجی مشخص شده ­اند، فرد هیچگونه نظارتی ندارد، و توسعه و تأمین آن در اختیار افراد نیست. هرگونه دگرگونی که بر حسب شرایط وجودی در این نیازمندی­ها پدید آید، در ماهیت آن­ها تغییری نمی ­دهد و همیشه در جامعه ­ای که سوداگری و سودپرستی فرد را زیر فشار می­ گذارد وجود خواهند داشت (بیدگلی، 1379:ص 91 – 90).

نیازهای بازدارنده افراد، در جوامع عقب افتاده و گرفتار جهل، باقدرت و شدت عمل می­ کنند. به طور یقین این وضع باید تغییر یابد تا آدمی به جای آنکه به بهای تیره ­روزی خود، نیازمندی­های جامعه را تأمین کند بتواند با بهره ­مندی از یک زندگانی خوب، این وظیفه را انجام دهد.

مارکوزه معتقد است «ما اکنون در دوره­ ای از تاریخ تمدن زندگانی می­ کنیم که مهمترین احتیاج­ های حیاتمان، تغذیه، پوشاک و مسکن است. این احتیاجات را جامعه باید تأمین کند. تأمین این نیازمندی­های اولیه، نخستین شرط تأمین سایر خواست­های عالی جامعه است......» (مارکوزه، 1389:ص 24-21).

در اینکه می­ بینیم فرد در جوامع صنعتی، نیازهای خود را آزادانه زیاد و کم می­ کند، دلیل خودمختاری او نیست. بلکه بالعکس، از نفوذ دخالت­های شدید جامعه بر اراده و تصمیم او حکایت می­ کند. توجه به میزان تأثیر و نفوذ جامعه می­ تواند اهمیت وسایل ارتباط­جمعی را تبیین کند و به خوبی آشکار سازد که چگونه این وسایل، نیازمندی­های افراد و میل برآوردن این نیازها را بر­انگیخته­ اند. در شرایط کنونی، وسایل ارتباط جمعی از تضاد خواسته ­ها کاسته و امکانات مردم را نسبت به تأمین نیازهای گوناگون، به یکدیگر نزدیک ساخته است. بدین­ ترتیب مسأله اختلاف طبقاتی در ظاهر تا حدودی حل شده است. امروزه کارگر و کارفرما هر دو به یک برنامه تلویزیونی می­ نگرد و خانم منشی بدان­گونه لباس می­ پوشد که دخترکارفرما؛ آقای سیاهپوست نیز در گوشه کادیلاک می­ آرامد، و همه مردم یک روزنامه را مطالعه می­ کنند. بی­ شک اینگونه شباهت­های ظاهری، نشانه از میان رفتن اختلافات طبقاتی در این جوامع نیست، بالعکس روشنگر این حقیقت است که گروه­های سرکوب­ شده تاچه پایه به ضرورت­هایی که ضامن ادامه نفوذ حاکمیت و رهبری طبقات بالای جامعه است، گردن­ نهاده و تسلیم شده­ اند. حال باید پرسید: آیا در این شرایط واقعن می­ توان نقش و تأثیر وسایل ارتباط­ جمعی را که به منظور آگاه ساختن و یا مشغول ساختن مردم به کار می ­روند، از نقش خطرناک این وسایل در القای یک فکر یا عقیده و گمراه و گرفتار ساختن انسان­ها، مجزاساخت؟ آیا ممکن است لذتی را که معمولن از خرید یک اتومبیل حاصل می­ شود با دشواری­هایی که این وسیله ماشینی فراهم می­ سازد، باهم سنجید و یا آسودگی اقامت در یک منزل راحت را با رنج­های ناشی از ساختمان و معماری و گرفتاری­های دیگر مقایسه کرد؟ این پژوهش­ها ما را در برابر اوضاع نامطلوب و تأثیر­انگیز جامعه صنعتی پیشرفته امروز قرار خواهد داد. از پژوهش­های مزبور به روشنی خصوصیت خردمندانه جامعه­ ای راکه از عقل و منطق دور افتاده است، خواهیم یافت. در عین حالی که چنین جامعه متمدنی، تولید توسعه یافته­ ای دارد و در تدارک وسایل آسایش هرچه بیشتر افکار عمومی خود تواناست، لیکن ممکن است، آگاهی نیاز واقعی فرد را غیرلازم و ویرانی­ها را آبادانی جلوه دهد. چنین جامعه­ ای قادر است انسان­ها را به موجوداتی عادی ولی بی­ ارزش تبدیل کند. نتیجه این عمل، از خودبیگانگی انسان­هاست، که به صورت مسأله­ ای در جهان امروز خودنمایی می­ کند (مارکوزه، 1389:ص 28 – 21).

آگاهی به ازخودبیگانگی برای انسان­ها که از طریق زندگی مادی و ظاهری خود با جامعه صنعتی پیوستگی یافته­ اند و ارضای خاطر خود را برآوردن نیازهای موجود در این جامعه می­ دانند، کاری دشوار است. مسأله پیوستگی فرد و جامعه تصوری بی­ اساس نیست و واقعیتی عینی دارد. واقعیتی که گسترش حالت ازخودبیگانگی انسان­ها را در یک جامعه صنعتی توجیه می­ کند و کاملأ جنبه عینی یافته است. انسان ازخودبیگانه، در مظاهر زندگی ازخودبیگانه خویش فرو می­ رود.

به اعتقاد مارکوزه، در جوامع کنونی، منزلت حقیقی انسان مورد اهانت قرار گرفته است، چرا که از انسان نیز همچون طبیعت به سود توسعه و تکامل تکنولوژی بهره­ برداری می­ شود. به عقیده او، تکنولوژی و روش­های فنی به صورت ابزار جدیدی از قدرت در خدمت طبقه حاکم گرفته شده و از این بابت فرقی میان نظامهای سرمایه­ داری و سوسیالیستی وجود ندارد؛ ب هر دو نظام (سوسیالیستی و سرمایه­داری) نشانگر خفقان توده ­ای خویش­ اند. مارکوزه، معتقد است که انقلاب اجتماعی ناشی نمی ­شود، بلکه از تضادهای فکری و روانی تأثیر می­ گیرد.

• آخرین ویرایش:جمعه سوم مردادماه سال 1393