اریک فروم و ازخودبیگانگی

ارسال به

اریک فروم مانند هورکهایمر، هابرماس و مارکوزه، از نظریه ­پردازان مکتب فرانکفورت است که در بررسی­های خود، اسپینوزا، مارکس و فروید را مد نظر دارد. او معتقد است که انسان دارای طبیعتی است که در ارتباط با جهان و کنش متقابل با دیگران شکل می­ گیرد. از نظر وی، طبیعت انسان تنها از کنش­های ثابت مانند گرسنگی و تشنگی و کنش­های نسبی که با شرایط تاریخی وجوه تولیدی زمان دگرگون می­ شوند و مورد توجه مارکس هستند تشکیل نشده، بلکه کنش­های روانی و وجودی در طبیعت او سهم به سزایی دارند (تار، 19967). وی علاوه بر اینکه به تجزیه و تحلیل دقیق مفهوم بیگانگی در آثار مارکس می­ پردازد، از آن در مطالعات فلسفی و جامعه شناسی خود وسیعاً سود می­ برد.

فروم واژه ی ازخودبیگانگی را نخستین بار در کتاب «گریز از آزادی» مطرح کرد و سپس در کتاب «جامعه سالم» به توضیح و تبیین بیشتر آن پرداخت (مصباح و محیطی اردکان، 1390:ص 204). او در «گریز از آزادی» - که در دومین سال جنگ علیه نازیسم آلمانی انتشار داد – این سوال را مطرح می­ کند که آیا انسان بیمار است یا جامعه؟؛ اگر جامعه بیمار باشد وابستگی و تعلق خاطر به چنین جامعه ای سطحی و اندک می­ گردد و در نتیجه فرد احساس امنیت نمی ­کند. در تداوم این مقوله فروم در اثر دیگر خود موسوم به «جامعه سالم»، « فقدان امنیت» را نقطه حرکت قرار داده و می ­نویسد:

«در جامعه ­ای که امکان ارضای نیازمندی را به اعضاء خود نمی ­دهد افرادی را بار می­ آورد که دارای نشانه­ های ناسازگاری و پریشانی ذهنی هستند چنین جامعه ­ای یک جامعه بیمار است.

برای درمان چنین جامعه ای، باید امکانات زیر فراهم آید:

- امکان فعالیت خلاق؛

- امکان داشتن یک هویت خاص برای خویشتن؛

- امکان برقراری ارتباط جامعه با دیگران؛

- امکان جهت­ گیری در جامعه؛

- داشتن یک چارچوب مرجع و درک بخردانه تا فرد بتواند در چنین جامعه­ ای ریشه گیرد (شیخاوندی، 1385:ص 196 – 190).

فروم معتقد است که «بیگانگی تعریفی است از وضعیت انسان در جامعه­ ی صنعتی». او در تفسیر خود از بیگانگی انسان نسبت به خویش، شخصی را مورد مطالعه قرار می­ دهد که از خود دور می­ شود، اعمال او به جای آن که تحت کنترلش باشند، بر او مسلط هستند و او خود را مرکز اعمال فردی خویش نمی­ یابد. به جای این که اعمال طبق خواست و اراده­ ی او انجام گیرد، او از اعمالش اطاعت می کند، خود را نظیر همه­ ی مردمی می ­یابد که به عنوان اشیاء درک می­ شوند با احساس­ها و خواسته­ های مشترک؛ اما در عین­ حال در همان زمان او هیچگونه وابستگی و ارتباطی با جهان خارج ندارد. به نظر اریک فروم اعضای جامعه­ ی صنعتی همگی الینه شده ـ مسخ شده ـ هستند و بیگانگی مختص گروه و طبقه­ ی خاصی نیست، او می­ گوید: «انسان امروزین در جامعه ­ی صنعتی شکل و شدت بت­ زدگی را دگرگون ساخته است. او در دست نیروهای اقتصادی کور حاکم، شیئی شده است. او دستکارهای خود را می ­پرستد و به «شیء» بدل می­ شود. در جهانی از این دست تنها کارگر بیگانه نیست... که همگان بیگانه­ اند». (فروم، 2001، ص 62)

فروم انواع مختلف ازخودبیگانگی را که زاییده ­ی شیوه­ ی تولید سرمایه ­داری است، مشخص می­ کند. شرایط کار، کارگران را ازخودبیگانه می­ کند، تأمین معاش آنان بستگی به این دارد که سرمایه­ داران و مدیران بتوانند از استخدام آنان سود برند و بدین ترتیب کارگران تنها به عنوان وسیله ­ای در نظر گرفته می ­شوند و نه به عنوان غایت و هدف. کارگر «ذره­ ی اقتصادی است که به آهنگ مدیریت ذره ­ای می ­رقصد». مدیران «حق کارگر برای تفکر و تحرک آزاد را از او سلب می­ کنند. حق زندگی از کارگر سلب می­ شود، نیاز به تسلط، خلاقیت، کنجکاوی و تفکر آزاد در آنان با محدودیت روبرو می­ شود.درنتیجه، نتیجه­ ی گریزناپذیر، فرار یا مقابله، بی تفاوتی یا تخریب، یا انزوای روانی از سوی کارگر است»(بیدگلی، 1379:ص 96 – 95). با این حال، فروم استدلال می­ کند که «نقش مدیر نیز با ازخودبیگانگی همراه است»، او نیز تحت تسلط نیروهای مقاومت ­ناپذیر سرمایه­ داری است و آزادی بسیار محدودی دارد. او باید «با غول­های غیرشخصی، با شرکت­های بزرگ رقیب، با بازارهای غول پیکر غیرشخصی، با اتحادیه­ ها و حکومت، سروکار داشته باشد.» مرتبه ­ی او، مقام او، درآمد او به طور خلاصه تمامی موجودیت اجتماعی او ـ به این بستگی دارد که میزان سودهایش پیوسته رو به افزایش باشد. لیکن باید این کار را در دنیایی انجام دهد که در آن از کمترین نفوذ شخصی بر غول­هایی که با آن ها سروکار دارد، برخوردار نیست  (فروم، 1985، ص 125) .

اریک فروم از جدایی و انزوای انسانی در جوامع صنعتی معاصر به عنوان رنج لاعلاج بشری یاد می­ کند. به اعتقاد او: جامعه ـ جامعه­ ی صنعتی ـ خالق «آدمک تشکیلاتی» است، موجودی تهی از آگاهی و اعتقاد که بزرگترین افتخارش این است که در یک ماشین عظیم و مقتدر، دندانه ­ای، هر چند کوچک و خرد است. شعار این است: پرسش ممنوع، تفکر ممنوع، دلبستگی و علاقمندی ممنوع، مبادا که کارکرد بی­ دغدغه و قرین آرامش تشکیلات بر­هم­ خورد. اما آدمی برای شیء بودن و خاموش نشستن ساخته ­نشده است (دریا بندری، 1369). به ­زعم کسانی که برای فرد اولویت قائل می­ شوند، عدم انطباق فرد با جامعه، نشانه­ ای از بیگانگی او تلقی می­ شود. اما افرادی از قبیل اریک فروم معتقدند که ممکن است جامعه آنچنان بیمار یا بیگانه باشد که فرد توانایی تطبیق خود را با آن نداشته و لذا دچار ازخودبیگانگی می­ شود.

فروم با دیدی عمدتاً روان کاوانه متوجه ازخودبیگانگی است. او بیگانگی از خود را حالتی از هستی می ­داند که در آن آدمی مقهور محصول کار و تولیدات خویش که عینیت و شیئیت یافته و به صورت نظام اجتماعی ـ اقتصادی در آمده ­اند، می­ گردد تا بدانجا که هر گونه اختیار ، اراده و کنترل از او سلب و فرصت خودشناسی از او ساقط می­ شود. از این رو برای اریک فروم ازخودبیگانگی به مفهوم انفضال شناختی از مفهوم من واقعی یا ضمیر حقیقی است.

فروم اعتقاد دارد که ریشه­ های بیگانگی آدمی را می توان در جریان توسعه­ ی تکاملی او جست وجو کرد. برخلاف حیوانات پست­ تر که با غرایز به رفتار و فعالیت واداشته می­ شوند انسان به قابلیت روانی منحصر به فردی مجهز است که او را قادر می­ سازد بر جهان طبیعت فایق آید. زندگی او دیگر تابعی از نیروهای قهار و سلطه گر طبیعت نیست بلکه براساس خودآگاهی، برهان، تحلیل و تفهیم، قوام و نظام دارد. از اینرو انسان و طبیعت به عنوان دو واقعیت مستقل نمود یافته و عدم وحدت و یگانگی این دو سبب گردیده که بشر خود را در محیطی بیگانه که در آن جدای از طبیعت، هستی دارد ببیند و بیابد. مسأله­ ی هستی آدمی و حیات او در جهان طبیعت مسأله­ ای نادر و منحصر به فرد است. به قول فروم «انسان با آن که از طبیعت جدا و منفک است با طبیعت هستی دارد، با طبیعت قرین است. بخشی از او از عالم بالاست. خدایی است. الهی است نامتناهی است و بخشی دیگر از جهان خاکی است، حیوانی است، متناهی است» (بیدگلی، 1379:ص 96 – 95).

درنتیجه، انسان باید خود را با این شرایط محیطی جدید تطبیق و سازگاری دهد. در چنین محیطی او همچنین با انبوهی از خواسته­ ها و نیازها روبروست. در بین این نیازها می­ توان نیاز به ایجاد ارتباط و اتحاد و یگانگی با طبیعت، با خود و دیگر انسان­ها، نیاز به خلاق بودن، نیاز به تعلق و وابستگی، نیاز به خودیابی و خودشناسی و بالاخره نیاز به داشتن عقیده و مرام و مسلک اشاره کرد. به نظر فروم در جامعه ی صنعتی و تحت روابط اجتماعی تولید نظام سرمایه ­داری، انسان قادر به ایفا و تأمین رضامندانه ­ی بسیاری از این نیازها نیست. به جای آن که از یگانگی با طبیعت مسرور و شادمان باشد از بیگانگی با آن و از تنهایی و انزوا و پریشانی خاطر اندوهناک است. با آن که توانمند به تسخیر طبیعت است قادر به نمایش خلاقیت خود و ارضای این نیاز نیست و خود را نمی ­شناسد. از طبیعت خود جدا افتاده است به خویشتن خود او راهی نیست و نمی ­داند چه هست و باید باشد. او از بحران هویت رنج می­ برد و سرگشته­ ای است در وادی حیرت (دریابندری، 1369).

• آخرین ویرایش:دوشنبه سیزدهم مردادماه سال 1393