سیمن و ازخودبیگانگی

ارسال به

سیمن از جمله صاحب نظرانی است که با رویکرد روان­شناسی اجتماعی کوشیده تا مفهوم بیگانگی را در قالبی منسجم و منظم تعریف عملیاتی نماید. سیمن بیگانگی را معلول علت واحدی نمی‌داند، او در اشاره به رواج و توسعه این مفهوم در جامعه معاصر، این نكته را متذكر می‌شود كه ساختار دیوانسالاری جدید شرایطی را به وجود آورده است كه در آن انسان­ها قادر به فراگیری نحوه چگونگی كنترل عواقب و نتایج اعمال و رفتارهای خود نیستند، او با توضیح و تفسیر انواع بیگانگی به مفاهیمی كلیدی و اساسی در بیگانگی اشاره دارد. به نظر سیمن «نحوه كنترل و مدیریت جامعه بر سیستم پاداش اجتماعی به گونه‌ای است که فرد ارتباطی بین رفتار خود و پاداش مأخوذه از جامعه نمی‌تواند بر قرار كند، در چنین وضعیتی است‌كه احساس بیگانگی بر فرد مستولی می‌گردد و او را به ‌واكنشی منفعلانه و ناسازگارانه در قبال جامعه ‌سوق می‌دهد» (‌سیمن، 1957: ص 783-791).

سیمن پنج ­زمینه­ ی اصلی که مفهوم بیگانگی در آن­ها کاربرد دارد را مورد بررسی قرار داده است. این پنج زمینه عبارتند از: احساس بی قدرتی، احساس بی­معنایی، احساس بی­هنجاری، احساس انزوای اجتماعی و احساس غریبگی با خود (با بیگانگی ازخود) (حاجی میمندی، 1388:ص 149 – 147؛ زکی، 1388:ص 30؛ حسنی، 1389:ص 141 – 140؛ مصطفوی راد و دیگران، 1389:ص 48).

1. احساس بی­ قدرتی: به نظر سیمن، شاید ایده­ ی بیگانگی به­ مثابه بی­ قدرتی یا ناتوانی، تحت­ تأثیر سنت مارکسیستی رایج­ ترین کاربرد را در متون موجود داشته باشد. به­ زعم او، این شکل یا این جنبه از بیگانگی را می­ توان چنین درک کرد که «انتظار یا احتمال شخص نمی­ تواند تعیین­ کننده­ ی دستاوردها یا نیروهای کمکی باشد که در حاصل رفتار خود جستجو می­ کند» (کوزر و روزنبرگ، 1387:ص 409؛ زکی، 1388:ص 30). بنابراین می ­توان گفت احساس بی ­قدرتی عبارت است از احتمال یا انتظار فرد نسبت به بی­ تأثیری عمل خویش و یا تصور اینکه رفتار او قادر به تحقق نتایج مورد انتظار نخواهد بود و او را به هدفی که در نظر دارد سوق نخواهد داد (حاجی زاده میمندی، 1388:ص 148).

2. احساس بی­ معنایی: دومین کاربرد عمده­ ی مفهوم بیگانگی را می­توان تحت­ عنوان بی­ معنایی تعریف کرد (زکی، 1388:ص 30؛ مصطفوی راد و دیگران، 1389: 48؛ حسنی، 1389:ص 141 – 140). این جنبه یا شکل از بیگانگی بر پایه ی شعور شخص در فهم رویدادهایی است که او در آن رویدادها شرکت دارد. ممکن است در کاربرد مفهوم بی­ معنایی، حد بالایی از بیگانگی مدنظر باشد و آن هنگامی است که شخص نمی ­داند به چه چیز باید اعتقاد داشته باشد – یعنی زمانی که حداقل معیارهای فردی، برای تصمیم­ گیری مشخص فراهم نیست (کوزر و روزنبرگ، 1387:ص 411).

3. احساس بی­ هنجاری: سومین مفهوم از بیگانگی، اقتباسی است از تفسیر دورکیم درباره ­ی آنومی و شرایط بی­ هنجاری. در کاربرد سنتی، بی­ هنجاری دلالت بر وضعیتی دارد که در آن هنجارهای اجتماعی که رفتار فرد را انتظام می­ بخشند، از هم گسیخته یا تأثیر خود را به عنوان قاعده رفتار از دست داده است. این مفهوم شکل سوم از خودبیگانگی را نشان می ­دهد، یعنی ایده ­ی مهمی که می­ تواند در چهارچوب انتظارات قرار گیرد. به پیروی از رابرت مرتون، وضعیت بی­هنجار از نظر فرد ممکن است چنین تعریف شود که در آن وضعیت، انتظار زیادی می ­رود که از نظر اجتماعی برای رسیدن به هدف­های معین، نیاز به رفتارهای تأیید نشده وجود دارد (کوزر و روزنبرگ، 1387:ص 413 – 412).

4. احساس انزوای ارزشی: چهارمین مفهوم از بیگانگی را سیمن تحت عنوان احساس انزوا مورد بررسی قرار داده است. این مفهوم بیشتر در توصیف نقش روشنفکر به کار گرفته شده که منظور از آن، جدا شدن روشنفکران از معیارهای فرهنگ عامه است و اشاره به روشنفکری دارد که با جامعه و فرهنگ خود بیگانه شده است. البته منظور از کاربرد انزوا، فقدان سازگاری اجتماعی، پرهیز از صمیمیت، اطمینان و جدیت در برخوردهای اجتماعی از سوی فرد نیست. این جنبه نیز با توجه به بحث انتظارات یا ارزش­ها قابل بررسی است. شاید بتوان بر حسب ارزش­های پاداشی، تعریفی کارآمد از این جنبه از بیگانگی به دست داد؛ بیگانگان با احساس انزوا، کسانی مانند روشنفکران هستند که برای اهداف یا باورهایی که در جامعه نوعاً بسیار معتبر است، ارزش پاداشی کمی قائل ­اند (کوزر و روزنبرگ، 1387:ص 415 – 414). در مجموع می ­توان گفت، از دید سیمن، احساس انزوای اجتماعی به عنوان یکی از معانی و ابعاد بیگانگی، واقعیتی ذهنی است که در آن فرد عدم تعلق و وابستگی با ارزش­های مرسوم جامعه را در خود احساس می­ کند (محسنی تبریزی، 1381:ص 146؛ به نقل از حاجی زاده میمندی، 1388:ص 149).

5. احساس غریبگی یا بیگانگی با خود: آخرین تعبیری که سیمن به عنوان یکی از کاربردهای رایج مفهوم بیگانگی و جنبه­ای مهم از آن یاد کرده، مفهوم احساس بیگانگی با خود است. به زعم سیمن گرچه این کاربرد با چهار معنای دیگر تداخلی ندارد، اما به سختی می­توان مشخص کرد که بیگانگی از چه چیز مورد نظر است. عبارت «بیگانگی با خود» بیش از هر چیز استعاره ­ی ساده­ ای است که لازم نیست منطبق با معنای «بیگانگی از فرهنگ عامه» باشد. آنچه به روشنی در اینجا می­ تواند مورد­نظر باشد، پاره ­ای شرایط آرمان اجتماعی انسان است که فرد از آن­ها بیگانه می شود. در این صورت، از خودبیگانه بودن، یعنی در پایین­ تر از حد آرمانی قرار داشتن که اگر جامعه شرایط متفاوتی می­ داشت شخص به آن می ­رسید (حاجی زاده میمندی، 1388: 150؛ زکی، 1388: 30؛ مصطفوی راد و دیگران، 1389:ص 48؛ حسنی، 1389:ص 141 – 140؛ رجایی­پور و دیگران، 1390؛ ادیبی سده و مؤذنی، 1383:ص 38)

یکی از شیوه ­های بیان این معنا از نظر سیمن، توجه ازخودبیگانگی به­ مثابه میزان وابستگی رفتاری معین به پاداش­های قابل پیش ­بینی در آینده است، یعنی پاداش­هایی که در بیرون از خود فعالیت وجود دارد. بدین ­ترتیب کارگری که فقط برای حقوق کار می­کند، یا خانم خانه­داری که فقط برای از خود باز کردن آشپزی می­کند نمونه ­های بیگانگی از خویشتن هستند. از این منظر آنچه بیگانگی از خویش به حساب می­آید، اشاره به فردی دارد که ناتوان از فعالیت خود- پاداشی است (کوزر و روزنبرگ، 1378:ص 417 – 416).

• آخرین ویرایش:شنبه هجدهم مردادماه سال 1393