بیگانگی در زندگیِ کافکا - 1

ارسال به

اشاره: مطلب زیر خلاصه ای است از کتابی با عنوان : "بیگانگی در زندگی کافکا" که توسط م. فلکی به عنوان پایان نامه دانشگاهی در آلمان به نگارش درآمده است.من، این خلاصه را برای دانشجویان در جلسه ای فشرده، بیان کردم؛ اما پیداست که یک ساعت سخن گفتن، حق زحمات آقای فلکی را ادا نمی کرد و بنا  بر این نظر، در چند قسمت در اینجا درج می شود بدان امید که خوانندگان به اصل کتاب مراجعه کنند.

کافکا و خانواده­ اش

پس از رشد اقتصادی در نیمۀ دوم سدۀ 19، پدر کافکا در چهارده سالگی، مانند بسیاری از یهودیان بوهمی، برای کار و جست ­وجوی خوشبختی از روستا به شهر مهاجرت کرد. پس از گذراندن خدمت سربازی به پراگ رفت و در 1882 با یولی لُوی (Julie Lowy )، از خانواده­ای ثروتمند و تحصیل کرده ازدواج کرد. یک سال بعد در سوم ژوئیۀ 1883 فرانتس کافکا به دنیا آمد.

مادرِ کافکا با تربیتی دینی بزرگ شده بود. پدرِ کافکا می خواست فرزندانِ خود (فرانتس و سه دخترش) را با رویکرد به تجربۀ سخت دوران جوانی­اش با انضباط بار بیاورد. کافکا در «نامه به پدر» رفتار سختگیرانۀ والدین، به ویژه پدرش، را چنین بیان می کند:

من [...] لُوی [نام خانوادگیِ مادر] با پس زمینۀ کافکایی هستم، که اما با زندگی، تجارت و میلِ تسلطِ کافکایی حرکت نمی­ کند، بلکه با مهمیزِ لُویایی، که پنهان­کاری و پرهیزکاری را در سوی دیگری هدایت می­ کند [...] تو [خطاب به پدر] می­ توانی آن­گونه که خودت ساخته شده ­ای فرزندت را حفظ کنی، یعنی با اِعمال قدرت، با داد و قال و خشم؛ و به تصورت در این مورد به نتیجۀ دلخواه می رسی؛ زیرا می­ خواستی از من یک جوان نیرومند تربیت کنی [...] مادرِ ناخودآگاه نقش نیروی محرکه در این شکار را دارد.

در نزد کافکا احساسِ بیگانگی هم در نتیجۀ برخورد جامعه با یک یهودی و هم از رهگذرِ تربیتِ سختگیرانۀ خانواده پدید می­ آید. در یک خانوادۀ متوسط یهودی که در آن عشق و تنفر در هم آمیخته بودند و احساس تعلق به جمعِ یهودی پایۀ تربیت را می­ ساخت، مانع از آن می­ شد که کافکا برای مقابله با خشونتِ پیرامون ساخته شود. او در این مورد در نامه به پدر می­ نویسد:«دست تو و من با هم بیگانه بودند. تو می­ گفتی: اعتراض نباید کرد.»

کافکا در نامه ­ای به خواهرش اِلی Elli دربارۀ چگونگیِ تربیت فرزندِ اِلی نه تنها از روش تربیتیِ خانواده­ اش، بلکه از تربیت کودکان در خانواده ­های مرفه یهودی در پراگ انتقاد می­ کند:

فرزند خود را از آن روح آشکار همگانی که در تو و در من می ­وزید، آن روحِ کوچک و ولرم و [...] نجات دادن، خوشبختی است.

رابطۀ تلخ کافکا با خانواده، به ویژه پدرش، نه تنها در «نامه به پدر» و «روزنوشت­ها» آشکارا به میان می ­آید، بلکه همچنین در داستان­ هایش، بیش از همه در داستان «داوری» (حکم) به تصویر کشیده می ­شود که معمولاً از سوی تفسیرگران آثار کافکا به عنوان عقدۀ اودیپ تفسیر می­ شود، در حالی که درگیریِ کافکا با خانواده تنها به پدر برنمی ­گردد، بلکه در پیوند با مشکلِ پایه­ ایِ تربیتی است که به همۀ خانواده، به جز خواهرِ کوچکِ محبوبش اُتلا .Ottla ارتباط می ­یابد:

من در خانواده ­ای میان بهترین و با محبت­ ترین انسان­ها زندگی می­ کنم: بیگانه ­تر از یک آدم بیگانه. در سال گذشته با مادرم در روز به طور میانگین بیست کلمه هم صحبت نکرده ­ام. با پدرم به­ ندرت بیش از سلام و علیک حرفی رد و بدل کرده ­ام، با خواهرها و دامادهایم اصلاً حرف نمی­ زنم.

برخلاف نگرۀ کسانی که درگیری کافکا با پدر را به عقدۀ اودیپ نسبت می­ دهند، او تنها با پدر درگیر نمی­ شده تا به عشق مادر دست یابد، یا به بیان دیگر، تا عقدۀ اودیپی ­اش را حل کند، زیرا پدر و مادر در این راستا چنان به هم نزدیک بودند که کم تر از هم جدایی پذیراند:

شما دو نفر در درگیری [با من] همیشه سرِحال و با قدرت بودید [...] شما بیش از همه به هم نزدیک بودید.

درگیری کافکا بیش از آنکه مبارزه با پدر باشد یک «درگیریِ درونی» است که می­ کوشید از طریقِ آن خود را از «بیگانگیِ وحشتناک» (آن­گونه ­که خود می­ گوید) برهاند:

بین ما در واقع مبارزه ­ای وجود نداشت، [چون] کارم فوراً ساخته بود. آنچه [برای من] باقی می­ ماند چیزی نبود جز گریز، تلخی، سوگ و مبارزۀ درونی.

این مبارزۀ درونی در میان خانواده­ ای که به او اجازۀ اعتراض نمی داد، به قول خودش، منجر به «از دست دادنِ اعتماد به کارکردِ خود، ناامیدی و احساس بیگانگی» شد. این بیگانگی که کافکا در نامه ­اش به پدر از آن سخن می­ گوید و در آثارش بارها به شکل­های گوناگون بازتاب می­ یابد، از رهگذر حسِ گناه و نقش قربانی در یهودیت شدت می­ گیرد. پدر نقش قربانی خود را برجسته می­ کند تا حس گناه را در پسر تقویت کند. به نظر می ­رسد که پدر از نقش قربانی­اش سوء استفاده می ­کند تا قدرتش یا آنگونه که کافکا می­ نویسد «جباریتِ وجودش» را توجیه کند:

تو همیشه چیزها را خیلی ساده در تصور آورد ه ­ای [...] تصور تو چنین است: تو در تمام طول زندگی­ ات کار کرده ­ای، همه اش برای فرزندانت، بیش از همه برای من خود را قربانی کرده­ ای [...]  تو مرا چنان سرزنش می­ کنی که انگار تنها گناهکار منم [...]  و تو در ایجادِ بیگانگیِ بین ما، خود را کاملاً بی گناه می ­دانی.

حضور سنگینِ نقش قربانی در میان یهودی­ها در داستان کوتاه «حیوان دو رگه» با نماد «برّه» به تصویر کشیده می­ شود. تصویر برّه در ادبیات یهود به عنوان «وجود بی دفاعِ قوم یهود در میان قومهای دیگر مانند برّه­ ای در میان گلۀ گرگان» فهمیده می ­شود. این برّه، اما، در داستان «حیوان دو رگه» دیگر کاملاً برّه نیست، بلکه معجونی از برّه و گربه است. این حیوان نه دیگر آن برّۀ آغازین و بکر است و نه موجودی تازه. این موجود غریب و درهم آمیخته، بیگانگیِ مطلق کافکا نسبت به خانواده­ اش را نشان می­ دهد که در جستار «کافکا و یهودیت» گسترده ­تر به آن خواهم پرداخت.

کافکا و درگیری با شغل

آدم از طریق کار [...] تنها و کاملاً بیگانه می ­شود.

(داستانِ کوتاه «تدارک عروسی در روستا»، مجموعه داستان­های کوتاه، ص. 234).

کافکا در هجدهم ژوئن 1906 دکترایش را در رشتۀ حقوق دریافت کرد. سپس در یک دفتر وکالت در پراگ به کارآموزی پرداخت. در 1907 در یک شرکت بیمه مشغول به کار شد، و در 1908 کارش را به عنوان کارمند در «شرکت بیمۀ تصادفات کارگران» آغاز کرد و تا ابتلا به بیماری سلِ ریوی در 1917 در همان جا به کارش ادامه داد.

• آخرین ویرایش:جمعه هجدهم مهرماه سال 1393