محبوس تو را از تگ زندان نرهاند.

ارسال به

در غزلیات شمس تبریزیِ مولانا غزلی هست با این مطلع:

تدبیر کند بنده و تقدیر نداند

تدبیر به تقدیر خداوند نماند

در این غزل، بیت دیگری هست که از زاویۀ روان شناسی امروزین قابل توجه جدی است. اگر تمامی دیگر بیت های غزل را نادیده بگیریم، همین دو بیت پیام غزل را به خواننده می رساند.بیت بالا از همان بیت هایی است که کسروی را به مخالفت با شاعران قدیم و جدید ایرانی برانگیخت. کسروی به طور نمادین حتی دست به کتاب سوزانی هم زد. مهم ترین دلیلی که علیه شاعرانی چون سعدی و حافظ و مولوی و خیام مطرح می کرد این بود که پیام مشترک مندرج در اشعار این شاعران، اشاعه و تبلیغ و مهم شمردن تنبلی و بیکاره گی و  علافی و  بی اعتنایی به کار ساختن دنیاست. وقتی فیتز جرالد ترجمه رباعیات خیام را منتشر کرد کسروی می پرسید  که غربیان وقتی اشعار خیام را می خوانند، چه دستگیرشان می شود غیر از تشویق به کناره گیری از جهان؟. به تعبیر کسروی، آدم بیکاری ترّهاتی بافته و دیگران را به می خواری و بیکاری دعوت کرده است.حالا، غربیانی که اهل جهد و جد و کوشش هستند، برای شان قابل فهم نیست که چون آغاز و انجام جهان قبلا رقم خورده و کوشش ما هم در تغییر نتیجۀ از پیش تعیین شده، تغییری به دست نمی دهد، پس زندگی را رها کنیم و خوش باشیم.کسروی در مورد خیام همین جبرباوری اش را بر نمی تافت کما اینکه سعدی را به چوب شاهدبازی آشکارش می نواخت. باری، مولوی را هم در زمرۀ کسانی می دانست که یاوه گفته اند و دچار توهماتی بوده اند که تأثیری بر زندگی فردی و جمعی ایرانیان نداشته؛ سهل است که ترویج روحیه جبرباوری و پاپس کشیدن از زندگی با تفکر صوفی گری را از اشکالات وارده بر این شاعران می دانست.به باور کسروی، در آثار هیچکدام از این شاعران، بهره ای از «آمیغ» ( حقیقت) وجود ندارد.

اما از داوری نه چندان بیراه کسروی که بگذریم، غزل مورد اشاره من غیر از پیرنگ جبرگرایی، نکته های درخور توجه دیگری هم دارد. به این بیت توجه کنید:

زندانی مرگ اند همه خلق یقین دان

محبوس تو را از تگ زندان نرهاند.

اینکه می گویم از زاویۀ روان شناسی می توان از آن بهره گرفت، در همین نیم بیت دومی نهفته است. این نکته را می توان ابزار تحلیل جامعوی یا سیاسی یا فرهنگی و به خصوص ایدئولوزیکی قرار داد.

در میان اصحاب اندیشه، بوده اند کسانی ( بسیار کسان هم) که مدعی بوده و هستند که راههای آزادی انسان را شناخته اند و می شناسند و به عنوان روشنفکر یا منورالفکرهای قدیمی، پیام آزادی را به ما مخابره کرده اند. در تاریخ معاصر از سیدجمال افغانی، آیت الله نایینی، تقی زاده، آیت الله طالقانی، بازرگان، مطهری،شایگان، شریعتی، سروش و... روشنفکران غیردینی یا سکولاری چون آرامش دوستدار، جواد طباطبایی، همه مدعی اند که راه های برون رفت کشور و به طریق اولی انسان ایرانی معاصر از پوستۀ سنت و ورودش به سپهر آزادی و توسعه یافتگی را شناخته اند و مخاطبان را به انتخاب آن راهها دعوت کرده و می کنند. وجه مشترک همۀ این اندیشوران، ایدئولوژی زدگی است در حالی که به صراحت یا به طور ضمنی برآنند که هم خود اسیر ایدئولوژی خاصی نیستند و هم اینکه تجویزهای دیگرانی به جز خودشان، چون بر بنیان ایدئولوژی قرار داشته یا دارد، ما را از مسیر اصلی دور افکنده است.

معنای واقعی سخن مولوی در همین است که کسانی که خود محبوس اند، نمی توانند بشارت آزادی بدهند و دیگران را از تگ زندان برهانند. آن کس که سودای آزادی دیگران را دارد، به طور منطقی خود باید آزاد باشد. شنیدن سخن آزادی از زبان انسان اسیر و دربند، مهمل و یاوه است و ایدئولوژی، خود از مهم ترین زندان های روزگار ماست. آیا انسان پای بند ایدئولوژی یا مبدع و مبلغ آن، می تواند اسیران دیگر را آزاد کند؟. بی شک ممکن نیست و به تعبیر مولوی: محبوس تو را از تگ زندان نرهاند.

• آخرین ویرایش:جمعه بیست و پنجم تیرماه سال 1395