ترلان - فریبا وفی

ارسال به

رمان «ترلان» اثر فریبا وفی را مانند هر متن دیگری می شود از زوایای مختلفی «قرائت» کرد. نگاه من در این یادداشت، از منظر جامعه شناسی و در عین حال کوتاه و گذراست. ترلان، شخصیت محوری رمان،دختری  در حال برخاستن از جایگاه سنتی - خانوادگی است. نیم خیز است ، و مردد در تصمیم گیری یا نشستن. آن گاه که برمی خیزد هم زیر سلطه ی نشستن ِ آسوده خاطری است.می خواهد  مبارز شود. می خواهد در کسوت نویسندگی مبارزه کند. بی آن که بر زبان بیاورد، در پوستین پرولتری افتاده.اصل هستی هم برایش مسأله است.اینها را  روی صفحه شطرنج ز زندگی اش چیده تا بازی را ببرد اما از حریف یا حریفان غافل است. در نتیجه، بیش از آن که به یقین در گرفتن تصمیم برسد، ناخودآگاهش، به تکرار، به نشستن وامی داردش. امر به نشستن در او غالب است. دختری خواهان تغییر اما ترسو و خالی از جسارت.ترلان، دختری شهرنشین است که به واسطه ی برادر – برادری که قالب زندگی سنتی را شکسته و تفکری الزاماً نه ماتریالیستی بلکه غیردینی دارد -  و محیط پیرامونش، سودای نویسندگی دارد.

صحنه ی رمان در سالهای دگرگونی جامعه ی ایران در سال 57 برای تعدادی از دختران جوان جویای شغل در یک پادگان نظامی طراحی شده. آن دگرگونی، شرایط یا بهتر است بگویم ساختار آنومیکی را به دختران جوان تحمیل کرده است. اینها در پی هویت راهی پادگان شده اند. سنت، دست کم این کارکرد مثبت را برای شان داشته که از سیال بودن خاطری آسوده داشته باشند، خاطری آرام و دم دستی و رخوت آور؛ همان که پهلو هم به پهلوی «قسمت» می ساید تا دوست ترلان، رعنا،  بپذیرد – به تبع هابیتوس خود و خانواده اش – که در انتخاب مرد زندگی اش، قافیه را باخته و راه تسلیم در پیش می گیرد.

آنومیک شدن جامعه،بالاخره آرزوی ترلان را به «میل» لکانی و  رهایی از عرف برمی انگیزد. رهایی از خانواده و جامعه ی عرف زده و فاتالیستیک و سپردن خویش به مکانی که نمادی از نظم جدید و زندگی عقلانی و بوروکراتیک وبری می توان تعبیرش کرد. در ساختمان مرکزی یعنی محل آموزش پلیس های جوان، دختران ، همچنان آونگی اند. آونگی اند زیرا به حد تکلیف نرسیده اند. ما اغلب این دختران را بدون هویت می بینیم. می شناسیم شان، اما شناختی ازشان نداریم. اینها شناسنامه شهرستانی دارند. تبریزی اند، کرمانشاهی اند، آبادانی اند اما پرسونالیته ندارند. موجوداتی اخته شده اند. دخترانی که چموشی شان – دست بالا - تمسخر ارشد سبیلو شان است. گویی «ساختمان مرکزی» زنانگی شان را ساییده تا نشانه چندانی از زن بودن شان نبینیم.خواب عاشقانه هم اگر می بینند، خواب بهداشتی سنتی است بدون هیچ آداب معاشقه و مغازله ای. زیست زنانه ی مبتنی بر این الگو، باعث شده تا سطح آرزوی زنانه، در هیچ یک از شخصیت های رمان به مرحله ی میل شدن نرسد.اصلاً سرراست تر بگویم که جامعه ی سنتی و آرزوی سنت شکنی در یک جامعه ی انقلابی، موجب شده تا آدمهای رمان را بیشتر شبیه عروسک های کوک شده نشان دهد. انقلاب تنها در بیرون اتفاق افتاده. در درون آدمها نشانه ای از انقلاب نیست.در دیگر گوشه های صحنه ی رمان هم چندان اثری از انقلاب نیست.گویی  طنینی سالها پیش توسط گروههای سیاسی مخالف نظام سیاسی پیشین در افتاده – مثل ترویج عدالت خواهی و خدمت به خلق – و کورصدای این طنین به شهر شهره به انقلابی گری و چپ گرایی (تبریز) هم رسیده و همین. البته این صدا در خانواده ترلان و رعنا هم به وجه عنایتی نرسیده به جز ایرج و رضا که تا حدی از کلیشه ی مرد خانواده دوست و بچه پس انداز ِ ایرانی فاصله گرفته اند اما همان ها هم تنها در پس زدن وضعیت جاری سهیم اند ولی در طراحی آنچه می خواهند، درک و دانشی ندارند. گویی نمادی از روشنفکران آن روزگار ایران هستند که نقشه ی راهی برای رژیم انقلابی و تبدیلش به یک نهاد نداشتند.

می توان باز هم از ناکامی  در عصیان گری اینها گفت. ترلان و رعنا، راهی دیار «سوژه شدن» دکارتی - فوکویی شده اند.اگر موجب ملال خاطر نشود بگویم که مرحله ی گذار از آرزو به میل را دارند. میل به سوژه شدن دارند. نیت تخلف هم از عرف جامعه و هم از قانون پادگان را می پرورانند اما دچار انفعلال اند. مصداق هایی اند از ابژه های فوکویی که توان مقابله با رژیم حقیقت را ندارند.الگوهای ترلان و رعنا – ایرج و رضا – در نتیجه ی ناتوانی و عقیم ماندن، دچار روزمره گی شده اند.ناکامی ای در نتیجه ی ناتوانی . فرهنگ سنتی در جامعه مردان مبارز را؛ و در پادگان زنان سنت شکن را به یک اندازه عقیم کرده است.همه همچنان در ابژه گی خود می مانند به روشنی نویسنده شدن ترلان. ترلان خیلی می کوشد شخصیتش را دگردیس کند اما ناتوان است. می نویسد اما از این کوشش نوشته ی قابلی درنمی آید جز درگیری های دختری کودک مانده که با کاغذهایش جرزنی می کند.

• آخرین ویرایش:پنجشنبه بیست و نهم تیرماه سال 1396