از حافظ

ارسال به

قرار بود دیروز (دوشنبه، 24 مهرماه 1397) برای دبیران گروه های ادبیات و علوم اجتماعی ناحیه 2 اهواز، از حافظ بگویم. برگزاری این همایش را از یک ماه پیش تدارک دیده بودند.دیروز صبح خبر رسید که چون اعتبار همایش تأمین نشده، برگزار نمی شود!!! و البته از این میان، تنها سخنرانی من لغو شده.من برای حضور در جمع دبیران و گفتن و شنیدن از حافظ نه دستمزدی تعیین کرده بودم و نه امتیاز پژوهشی و رتبه ای نصیبم می شد.متن خبر را که می دانید،به فرستنده القا شده بود و حرجی بر رسول نیست.برگزاری چنین جلساتی هم که با هماهنگی حراست اداره ها و سازمان هاست و البته این جماعت هم قدرتی بی چون و چرا دارند و به کسی هم پاسخگو نیستند.روشن تر بگویم،در شأن خود ندیدم که حتی از یکی از این جماعت قدرتمند پرسشی داشته باشم که چرا. نمی دانم سخن گفتن از حافظ در جمع فرهیختگان این بوم و بر، چه تهدیدات و خطرات امنیتی دارد که این چنین بی محابا تصمیم می گیرند.بدیهی است که حراست هم دستور از آن یکی اداره کل( خارج از مجموعه آموزش و پرورش) می گیرد.همان هایی که بنابر قاعده، بایستی تأمین کننده امنیت شهروندان ( بهتر است بخوانیم رعایای) کشور باشند نه برعکس.این نوشتار کوتاه، مقدمه بحث من باید می بود در آن مجمع نیکوصفتان که تبیین آن مقدور نشد.باری، به هر روی، روزگار ما، همچنان روزگار حافظ است و باید ناخواسته یادی کنیم از امیر مبارز و با حافظ همنوا بشویم که:

از این سموم که بر طرف این بوستان بگذشت

عجب که بوی گلی هست و رنگ نسترنی

ز تند باد حوادث نمی توان دیدن

که در این چمن گلی بوده است یا  سمنی

در ادبیات عرفانی- به خصوص عرفان ایرانی -  برخی کلمات صرفا به عنوان کلمه به کار گرفته نشده اند، بلکه نقش مفهوم در تفکر عرفا را ایفا کرده اند. حضرت دوست، دوست،معشوق، یار، طبیب،نازنین، پادشاه،شاه،شاه خوبان و مواردی از این دست در زمره ی این مفاهیم هستند که شاعر – عارفی چون حافظ از آن بهره گرفته است( هر چند کسانی در عارف بودن حافظ شک دارند).

من در این یادداشت، همه این نقش های محترم و مقدس نزد عارف را در مفهوم پادشاه خلاصه می کنم.میان عارف، سالک، رهرو،عاشق،مرید ( که اینها هم مفهوم محسوب می شوند و نه کلمه ی تنها) با پادشاه همیشه فاصله ای هست. فاصله ای که هیچگاه – دست کم در این جهان – پر نخواهد شد. به عبارتی، جداافتادگی، ناکامی در وصل، هجران و فراق،مانند مفهوم حد ریاضیاتی،پایانی ندارد.سالک قرار نیست قرار داشته باشد؛ هستی سالک در بی قراری و ناآسودگی اوست.

این ناکامی را در پس زمینه استبداد شرقی اگر ببینیم، گویی نقش فرزند – پدر ( در روانکاوی فروید) وارد فضای اجتماعی و عرفانی هم شده است.در خانواده، پدر، سلطان مقتدری است که جز تسلیم و انقیاد از فرزند نمی خواهد؛ فرزندی که هم خود را در وجوه مادی و روانی محتاج پدر می بیند، و هم آرزوی جانشینی اش را دارد و هم در حسرت اقتدارش نشسته است.این الگوی رابطه ای، وارد جامعه که می شود، در نقش دوگانه ی رعیت – ارباب و رعیت – پادشاه خود را نشان می دهد.خصوصیات فرزند در نقش رعیت و خصوصیات پدر در نقش پادشاه نمودار می شوند.پادشاهی که هم محبوب است چون حامی رعیت است در مقابل گزندها، و هم محسود و منفور رعیت است به خاطر قدرتش.اما این فاصله هیچگاه پر نمی شود.همین است که مولوی می گفت اگر پادشاه فرصت همنشینی ات داد،حرمت نگه دار و سخن مگو:

شاه با تو گر نشیند بر زمین

خویشتن بشناس و نیکوتر نشین

گر بگویی شکل استفسار گو

با شهنشاهان تو مسکین وار گو

این خویشتن بشناس، همان حد نگه داری است:دیدن و دم نزدن در حضور عیبت شاهانه..شهنشاه،یکجا مظهر قدرت و قداست و  عقل و خرد است و بدیهی است مقام مسکین کجا،مقام پادشاه کجا؟.

آرزوی فرزند در خانواده، و رعیت و مسکین در فضای بیرون از خانواده، رسیدن به جایگاه  پدر – شاهی است؛ اما ساختارهای اقتصادی، سیاسی،اجتماعی و فرهنگی، موانع ستبری هستند که فرزند – رعیت را ناکام می کنند.همین جاست که وصل، در حد همان آرزو می ماند؛ میلی ناکام شده که در ذهن زمینی آرزوخواه، و فقط در ذهنش، منجر به وصل می شود؛ جایی که حافظ کنار نشستن با دوست را در خوابی خوش آرزو می کند و خیال می پزد که هزار جان را فدای نیم کرشمه معشوق نازنینش کند.این وصل، تنها جنبه روانکاوانه دارد و بس. هم از این روست که سخن از یگانگی و اتحاد عاشق و معشوق (خدا) رانده اند و سالک ناکامی چون حلاج،کوس انالحق می زند.خلاصه کنم، رسیدن به این هدف، آرزوی همگان هست اما راهی برای طی طریق تعریف نشده و بنابراین نیست( آشنایان با دانش جامعه شناسی ردی از تئوری مرتن را اینجا می بینند).نتیجه، عزلت گزینی و انزوا طلبی  فرد تاریخی ایرانی است.این همه که در تاریخ ایران به آدمها توصیه شده که پی کار خویش باشد و از سیاست حذر کند و حد خود بشناسد و...؛ و در ادبیات عارفانه و صوفیانه نمود بسیار پررنگی گرفته، به علت نهادینه شدن همین الگوی عارفانه و نوع رابطه بین مرید و مرادی است که تعمیم یافته.این نیازمندی راهرو به پادشاه را تنها در چند بیت حافظ ببینید و بعد مقایسه کنید با دیگر عرفای نامدار ایران:

֎ المنه لله که در میکده باز است

زان رو که مرا بر در او روی نیاز است

֎ از وی همه مستی و غرور است و تکبر

 وز ما همه بیچارگی و عجز و نیاز است

֎ ماییم و آستانه عشق و سر نیاز

 تا خواب خوش که را برد اندر کنار دوست

֎ یار اگر ننشست با ما نیست جای اعتراض

 پادشاهی کامران بود از گدایی عار داشت

֎ در نمی گیرد نیاز و ناز ما با حسن دوست

خرم آن کز نازنینان بخت برخوردار داشت

֎ میان عاشق و معشوق فرق بسیار است

  چو یا ناز نماید شما نیاز کنید

֎ بهای نیم کرشمه هزار جان بطلبد

• آخرین ویرایش:جمعه بیست و هفتم مهرماه سال 1397