ادبیات علیه استبداد

ارسال به

قدرت طلبی حکومتهای تمامیت خواه و خونخوار، حد ممکن و متصوری ندارد.امید داشتن به اینکه شخص دیکتاتور یا  رژیم سیاسی اش، زمانی از نظر روانی به این وجهه نظر برسد که دیگر کافی است،آب در هاون کوبیدن است.نیازی به کنکاش در تاریخ طولانی مدت نداریم. در قرن بیستم که رژیم های خونخوار، صدها میلیون انسان را به شیوه های مختلف کشتند، آن قدر دیکتاتور تمامیت خواه و آدمکش داریم که از هر شاهد دیگری در قرنهای پیشین بی نیازمان می کند.اینکه چرا شخص حاکم به چنین مرحله ای می رسد که خونریزی سیرابش نمی کند و خواهان فتوحات بیشتر و نابودی دیگر انسانها و کشورهاست، موضوع این یادداشت نیست.اما،در این میان،مدافعین حرم انسانی و حقوق بشری هم در همان جوامع دیکتاتورزده کم نبودند و نیستند؛ کسانی که به هر راهی و در اغلب اوقات با قربانی کردن خود و اطرافیان شان، دست به اعتراض زده اند و موانعی جدی برای فزون خواهی حاکمان خونخوار تراشیده اند؛ و بدون شک، یکی از این موانع، بهره گیری از ادبیات به خصوص تئاتر،نمایشنامه، شعر و رمان بوده است.از قضا، در موارد بسیاری،این ژانرهای ادبی،تأثیری بسیار جدی تر و کوبنده تر از مثلا فعالیتهای سیاسی یا نظامی و زیرزمینی داشته اند.جهان ما، به سبب جنگهای ویرانگر، به سبب کشتار انسانهای بی دفاع و غیرنظامی، به سبب خود – خدا پنداری برخی حاکمان یا خود – نماینده خدادانی توسط خون ریزان، جهانی به غایت زشت و سیاه است و اگر ادبیات نبود، از این هم زشت تر و سیاه تر می شد.

بعد از جنگ جهانی دوم که جهان وارد مرحله جنگ سرد شد؛ دو قدرت برتر جهان،بخش زیادی از انرژی خود را صرف نشر تفکراتی کردند که مخالفان هر دو قدرت ارائه می کردند اما فرصت انتشار نداشتند.در امریکا، اوضاع به تمامی متفاوت از اتحاد جماهیر شوروی بود چرا که برای نویسندگان و فعالیتهای نویسندگان، هیچ حدی تعیین نشده بود؛سانسوری نبود و داغ اگر بود نه سکروب و کشتار که تلاش برای خلق آثار برتر و مفیدتر در میدان ادبی بود. در شوروی، اتحادیه نویسندگان که ترکیبی بود از نویسندگان جیره خوار استالین، معدود نویسندگان مستقل و معترض یا روانه اردوگاه کار اجباری شدند یا چنان تحت فشار و مضیقه قرار گرفتند که گاه برای امرار معاش دست به گدایی می زدند.طرفه اینکه گورکی – که نویسنده حکومتی و دست بوس استالین بود – در افتتاح اولین اردوگاه کار اجباری حضور داشت.آخماتووا را استالین منکوب کرد و شوهر و پسرش را گروگان همان اردوگاهها کرد تا ساکتش کند؛ ماندلشتایم را ابتدا آواره و سرگردان و گرسنه نگه داشتند و آخرالامر کشتند. استالین در مورد ماندلشتایم گفته بود زنده باشد و تحت نظر. لیست ده گانه ای از شهرهای شوروی را علامت زده بودند که این شاعر معترض حق حضور و زندگی در آنها را ندارد.تحت نظر بودن یعنی سایه مرگ بر سر شاعر.سختی های زندگی ماندلشتایم تا بدان حد رسید که یک بار از ساختمان بیمارستان خودش را پرت کرد اما نمرد؛ سولژنستین را ده سال به اردوگاه فرستادند و بعد از آن هم در سانسور بود.مجمع الجزایر گولاگ را هم به صورت قاچاق به اروپا فرستاد و آنجا منتشر شد.استالین به هر دلیلی با پاسترناک مدارا کرد؛ در همین حد که به اردوگاه نفرستادش.شاید این نکته دخالت داشته که استالین قبل از اعتراضات پاسترناک،دلباخته اشعارش بوده.اما کماکان تحت فشار و مضیقه بود.پاسترناک هر وقت وارد خانه معشوقه اش می شد، به کنایه و قبل از هرچیز با صدای بلند می گفت: میکروفون ها سلام!.

پاسترناک البته بیکار ننشست و بالاخره دست نوشته «دکتر ژیواگو» را به ایتالیا فرستاد و در آنجا منتشر شد. دکتر ژیواگو، جایزه نوبل ادبی را نصیبش کرد هرچند با اقدامات سرکوبگرانه حکومت و اتحادیه نویسندگان مزدور، با تلگراف کوتاهی از پذیرفتن جایزه امتناع کرد اما این رمان،پایه های حکومت را لرزاند؛ لرزاندنی که آغاز تحولات عمیق در  پرده آهنین رژیم شد.بماند که سازمان جاسوسی امریکا برای زدن ضربه کاری به ایدئولوژی مارکسیستی در شوروی، دست به انتشار جهانی دکتر ژیواگو زد و سانسور شدید حاکمیت استالین و خروشچف را رسوا کرد.پیتر فین و پترا کووی، به درستی فعالیتهای ادبی آن زمان را «ادبیات علیه استبداد» نام نهاده اند و زندگی نامه این اثر و خالق اثر را دستمایه کتابی خواندنی کرده اند.جهانی شدن فعالیت ادبی نویسندگان شرافتمند شوروی در قرن بیستم، زمانی بود که ابزار ارتباطی چنان امروز گسترده و حفاظت شده از سانسور حکومتی نبود.امروز، سانسور و ممیزی و اداره ممیزی و اقدامات این چنینی، عملا ساقط شده اند.البته این هم یک وجه مشترک همه حاکمان تمامیت خواه و خونخوار در تاریخ بوده که مرنکب اشتباهاتی می شوند که گور خود و رژیم متبوع شان را عمیق تر می کنند.اینکه در برخی از کشورها هنوز هم ممیزی و سانسور فعالیت دارد،این روزها جای نگرانی ندارد اما یک نشان از بلاهت این دسته از حاکمان را نشان می دهد. خروشچف که دستور ممنوعیت چاپ و انتشار دکتر ژیواگو را صادر فرموده بودند، بعدتر نسخه ای از همین کتاب همجنان ممنوع در شوروی را توسط نوه اش پیدا کرد و خواند. چه وقت؟!؛ روزگاری که در حصر خانگی به سر می برد.!! اعتراف به اشتباهش کرد اما خیلی دیر شده بود.

این روزگار ما، همچنان ادبیات علیه استبداد می تازد.سانسور دیگر کارایی ندارد؛ نویسندگان حکومتی و بهره مند از امتیازات ویژه، خودنمایی می کنند؛ حاکمانی که رسالت تاریخی برای خود تهیه کرده اند، از سفره سخاوتمند تاریخ لقمه ای برنگرفتند و کشتار و زندانی کردن نویسندگان شرافتمند ادامه دارد؛ ستون های آهنین حکومتهای استبدادی را همین ادبیات از درون تهی می کند اما دریغ و افسوس می ماند که کاش هیچ مردمی برای داشتن زندگی ای آزاد، این همه هزینه نمی دادند.من همچنان به این سخن حکیمانه مارکوزه ایمان دارم که: تاریخ، شرکت بیمه هیچ حکومتی نیست؛ ولو آن نوع حکومت هایی که برای مشروعیت خود،افسانه سرایی هم می کنند.ادبیات، آزادی نهایی را تضمین می کند ولو دور ولو دیر.

• آخرین ویرایش:شنبه دهم فروردینماه سال 1398