ما نیز مبتلاییم

ارسال به

«... همسایه ما دوتا بچه یهودی رو توی گاراژ قایم کرده بود.دوتا بچه مامانی. عین دوتا فرشته! همه کشته شده بودند اما اونا قایم شده بودند.هشت و ده ساله. مامان براشون شیر می برد... می گفت که « بچه ها صداتون در نیاد.». و به ما می گفت:« یک کلمه در این مورد به کسی نگید». توی این خانواده بابابزرگ پیری بود،خیلی خیلی پیر، هنوز اون یکی جنگ، جنگ اول رو یادش بود... به بچه ها غذا می داد و گریه می کرد، « اگه شما را پیدا کنند شکنجه تون می کنند بهتر بود خودم شما را می کشتم!». عین حرف های اونه... و شیطون همه چیز رو شنید.... سه تا آلمانی سوار یه موتور سیاه به همراه سگ گنده سیاهی اومدند. یه نفر موضوع را لو داده بود. همیشه آدمهای این جوری، با روح پلید وجود دارند. آدم فکر می کنه این ها روح ندارند،قلب ندارند.قلبشون مکانیکی هست، احساسات انسانی نداره. بچه ها فرار کردند توی مزرعه های گندم.آلمانی ها سگ ها رو فرستادند دنبالشون... مردم بعدا تیکه پاره لباسهاشون را جمع کردند. چیزی که بشه خاک کرد نبود.کسی هم اسم شونو نمی دونست...».֍

این، یک اتفاق از میلیون ها اتفاقی است که رفتارهای دژخیمان آلمان را در بخش های اشغال شده اتحاد جماهیر شوروی با قربانیان نشان می دهد؛ از زبان راویانی که مستقیم، سبعیت و آدمکشی را دیده اند.تلخی ماجرا، رفتارکسانی است که برای به دست آوردن امتیاز، با چاپلوسی، آدم فروشی می کردند.دیکتاتورترین حکومت ها، بدون همکاری حداقلی از همکاری مردم تحت سلطه خود، دوام نمی آورند.

معلوم نیست اولین دفعه در تاریخ شکل گیری جوامع، از زمان تشکیل گروه های کوچک که کوچ رو بودند، زندگی شان مبتنی بر شکار بود، کشاورزی می کردند،از راه گردآوری ریشه گیاهان و میوه درختان می زیستند، با راهزنی و بیابان گردی امرار معاش می کردند تا جوامع مدرن و پیچیده امروزی که صنعتی و خدماتی و الکترونیکی اداره می شوند؛ از زمان حاکم شدن فرد یا افرادی بر دیگران به واسطه خرافات و جادوگری و سحر کردن و قدرت فیزیکی و ادعای داشتن قدرت ماوراطبیعت تا شیوه مدرن دموکراسی غیرمستقیم، کدام حاکم یا گروه و طبقه ای از حاکمان بود که به فرد یا جماعت چاپلوس و منهی و غماز، امتیاز ویژه دادند. یک جستجوی ساده نشان می دهد که هرچه حاکمان جامعه خرافاتی تر و مذهبی تر و قدرت گرا و غیرانتخابی باشند، امتیازات بیشتری به چاپلوسان می دهند.چاپلوسان می گویم اما منظورم کسانی است که با تخریب پنهانی دیگران، بدون آن که از خصوصیت ویژه و مهارت و دانش و توانایی علمی بهره مند باشند، قدر می بینند و بر صدر می نشینند.شاید این کلمه چاپلوس برای توضیح منش چنین آدمهایی وافی به مقصود نباشد.منظورم جماعتی است که سالهاست در جامعه ما به «زیرآب زن» ( و صفات دیگری که از بیان کردن آنها در این صفحه معذورم) مشهور و مسمور شده اند. منش شخصیتی این گروه با آنچه لمپن ها دارند، نزدیک است و همپوشانی دارد اما در یک رده قرار نمی گیرند. تعدادشان در جامعه ما آن قدر زیاد شده که ممکن است روزی با انسجام بیشتر، به مرحله تشکیل طبقه برسند؛ گیرم در معنای مارکسیستی، طبقه ای در خود باشند نه برای خود.شاید مفهوم «میانمایگی» بتواند کارکرد و منش آنها را توضیح بدهد.اینها انگلی زندگی می کنند. به واسطه نداشتن های شان به مراکز مدیریتی سیاسی و اقتصادی و فرهنگی جامعه نفوذ می کنند تا داشته های شان.در حضور دیگران، دهانی بسته دارند و به بیانی حافظانه، جمله اعضا گوش اند و چشم.در خلوت و نزد رئیسان،دهان می گشایند هم به تخریب دگران و هم به ستایش و تمجید از بالادستان. نسبت به فرودستان به همان اندازه بی رحم و مقتدر و جدی و قانونی هستند که در برابر فرادستان خموش و سر به زیر و بله قربان گو و تسلیم و مزور و تعیظیمی. این زورگویی در اینجا و مجیزگویی در آنجا را آدورنو خلاصه کرده در «شخصیت اقتدارگرا» یا «شخصیت ضعیف کش». استقلال شخصیتی از وجودشان غایب است.مستحیل اند در حضور فراددستان.لته پارجه ای بر چوبی در هجوم باد. توانمندی عجیبی دارند در چرخش با قدرت فائقه.قدرتمند فائق، فرد باشد یا جمع و حزب و گروه. ذوب در اوامر و دستورات بالادستی اند. تهی اند از روحیه نقد و انتقاد؛ تسلیم محض. شامه تیزی دارند تا تغییرات محیطی را رصد کنند.صد تو و صد رنگ اند.گاه اگر در خلوتی به رنگ جمع منتقد در آیند،استعداد عجیبی در انکار نظر و گفته خود دارند.هدایت در «حاجی آقا»، نمونه تیپیکی از این افراد در حوزه بازار به دست داده اما پس از توانمند شدن قدرت پهلوی دوم و حزب توده، رو به تکثیر نهادند.پس از انقلاب سال 1357 هم قارچ گونه روییدند و قد کشیدند و دست یازیدند به مراکز تصمیم گیری.

خواستم این نکته را بگویم که جامعه شناسان، تمامی گروه ها و طبقات اجتماعی را محور مطالعات جامعه شناختی قرار دادند به جز همین دسته اخیر.شاید مطالعات نظری پراکنده ای در مورد این جماعت انجام شده، اما مطالعه تجربی نداشتیم.چیزی شبیه همان کاری که آدورنو در مورد شخصیت اقتدارگرا انجام داد.گمان نمی برم معرفی و سنجش تجربی «شخصیت زیرآب زن» در ایران امروز،کار ناممکنی باشد.اینکه بدانیم در سازمان ها، ادارات، وزارتخانه ها، نهادها، دانشگاه ها و سایر مراکز بوروکراتیک و کارخانه ها و شرکت های تولیدی، چند درصد از آدمها چنین منشی دارند، یا علل تکثیر چنین شخصیت هایی را بیابیم و در مجموع «تبیین» کنیم، از ضروریات پژوهشی امروز ماست.

֍ سرانجام انسان طراز نوین،شوتلانا،الکسیویچ، ترجمه مهشید معیری و موی غنی نژاد، انتشارات مینوی خرد، 1397

• آخرین ویرایش:شنبه چهاردهم اردیبهشتماه سال 1398