دیپلمات

ضعف و طلب نقطه اتكاست, و به طور كلى توانایى ها و ضعف هاى دوران كودكى را به همراه دارد.
البته انسان متعادل آن كسى نیست كه دو حالت والد و كودك را سركوب كرده از بین برده باشد, بلكه انسان متعادل آن كسى است كه دو موقعیت مزبور را تحت هدایت حالت بالغ در آورده باشد. به بیان دیگر دو قوه جذب و دفع وى تحت مدیریت قوه تعقل باشد.

نقش خانواده در فرهنگ سیاسى ایران
خانواده در ایران, به خصوص با ملاحظه تاریخ معاصر, محصولى تولید كرده است كه عمدتا بر حالت بالغ افراد مختلف پرده كشیده شده و به حالت كودك یا حالت والد میدان داده شده و حوزه هاى مختلف فرهنگى را متإثر ساخته است, در نتیجه محصولى با ویژگى هایى كه ذكر خواهد شد به وجود آورده است.
1. عدم اعتدال اعضا: جامعه ایرانى غالبا مركب از نوع خانواده هاى دیكتاتورى و آزادى مطلق است. در نتیجه جامعه اى را به وجود آورده است; كه شخصیت افراد آن, آسیب جدى دیده است, یعنى عمدتا تحت تإثیر حالت كودك و سپس حالت والدى خود هستند. هر گاه بر اثر تغییر شرایط جدى, اعتدال خود را باز یابند, عمر آن حالت مستعجل بوده, مجددا به حالت عدم تعادل برمى گردند.
2. انحصار قدرت: پدر در خانواده ایرانى, به سبب خصلت پدر سالارى, تصمیم گیرنده اصلى است و مجموع مزایاى قدرت از آن او مى باشد; زن و فرزندان باید بر اساس اوامر و نواهى او اقدام كنند. در نتیجه پدر در قالب فردى مطلق العنان ظهور مى كند و تصمیماتى كه مایل باشد اتخاذ و آن تصمیمات را بدون هیچ مانع و رادعى به منصه ظهور مى رساند. وى در قبال نتایج رفتارش پاسخ گوى هیچ كدام از اعضاى خانواده نیست و اصولا آنها, حق سوال كردن را ندارند.
آینه خانواده این ویژگى را بر عرصه سیاست تابانیده است و تاریخ چند صد ساله ایران را از اعمال مستبدانه حكام و وابستگان آنها آكنده ساخته است. از جمله ویران كردن كرمان و قتل عام مردم آن, در آوردن بیست هزار جفت چشم به وسیله ایادى آغا محمد خان, قتل قائم مقام فراهانى و میرزا تقى خان امیركبیر قبل از مشروطه و به توپ بستن مجلس شوراى ملى, تبعید طباطبایى و بهبهانى, قتل عده اى از روزنامه نگاران و بالاخره برقرارى استبداد صغیر بعد از مشروطه, نمونه هاى بارز این تإثیر است.
در تمامى طول این مدت, حكومت نه تنها در خدمت مردم و براى مردم نبوده است, بلكه علیه آنها و همه براى آن بوده اند. ابراهیم باستانى پاریزى در این باره مى نویسد:
حكومت تمام ولایات و حتى شهرهاى درجه دوم در دست شاهزادگان بود. در اصفهان ظل السلطان كه به قول اصفهانى ها فقط اندكى از شاه كوچك تر بود و اولاد و دوستانش در ولایات تابعه حكومت مى كردند. در فارس شاهزاده فرهاد میرزا معتمدالدوله عموى ناصرالدین شاه, در دشتستان احتشام الدوله سلطان اویس میرزا پسر فرهاد میرزا, در كرمانشاه نواب والا سام الملك, در گیلان جناب امیركبیر كامران میرزا نایب السلطنه, در قم شاهزاده عباس میرزا, در نهاوند و تویسركان شاهزاده یحیى میرزا, در كرمان ناصرالدوله عبدالحمید میرزا فرمانفرما, در همدان عزالدوله عبدالصمد میرزا, در سمنان و دامغان انوشیروان میرزا ضیإ الدوله, خوى و سلماس كیومرث میرزا عمید الدوله, سیستان شاهزاده محمد تقى میرزا ركن الدوله, استر آباد شاهزاده جهانسوز میرزا, قزوین عضد الدوله احمد میرزا, جوشقان معز الدوله, تبریز هم كه در تیول ولیعهد بود. هر كدام از این شاهزادگان, فرزندان و اقوام نزدیك خود را به حكومت ولایات كوچك تر و حتى در دهات و قصبات فرستاده بودند. با چنین وضعى معلوم است كه تسلط حكومت مركزى بر نواحى و كیفیت جمع آورى مالیات ها تا چه میزان است.(26)
بر این اساس به راحتى مى توان هرم و سلسله مراتب قدرت و فرآیند تصمیم گیرى را تصور كرد.
3. القاى بى منطقى: رفتار پدرى كه در خانه تصمیماتش را با اتكاى به زور و نه منطق و استدلال به مرحله عمل مى رساند, به اعضاى خانواده تعلیم مى دهد كه منطق همان زور و بى منطقى است. تبلور همین وضعیت در فرآیند سیاست به چشم مى خورد. میرزا آقا خان كرمانى در سى مقاله مى نویسد:
كمتر كسى از اهالى ایران است كه میر غضبى نداند یا ستم و تعدى نكند و ظلم و بى انصافى نپرورد و تمام سكنه آن ویران و خرابه ازطبقه حكما و حكام و وزرا گرفته تا حمال و بقال همه ستمگر و بى مروت و همه خونخوار و بى مرحمت و همه فریاد دارند كه چرا میرغضب باشى نیستم و همه مى خواهند ظالم منفرد و حاكم مستبد و جلاد باشى باشند.(27)
این شیوه ابزار خاص خود را مى طلبد:
نیروهاى مسلح را براى تإمین اهداف به خدمت مى گیرد, از این رو به عنوان نمونه ارتش به صورت استخوان بندى اصلى رژیم پهلوى براى بازسازى جامعه ایران و تسهیل تغییرات اجتماعى و اقتصادى در مىآید.(28)
4. اطاعت و آمریت: نحوه برخورد رئیس خانواده چنین روحیه اى در افراد دمیده است كه هر كدام از اعضا در برابر اعضاى قوىتر مطیع و در قبال افراد كوچك تر و ضعیف تر حاكم وآمر هستند. در همین باره, س. ه'. پوتینگر مى نویسد:((در میان خودى ایرانیان با همردیف و همشإن خویش, مهربان و مودبند, ولى در مقابل برتر از خود, خاضع و متواضع و نسبت به زیر دستان زورگو و متكبرند)).(29)
میرزا ابوالقاسم قائم مقام فراهانى نیز صفات جامعه ایرانى را به صورت زیر به نظم كشیده است:
آه از این قوم بى حمیت و بى دین
كرد رى و ترك خمسه و لر قزوین
عاجز و مسكین هر چه دشمن و بدخواه
دشمن و بدخواه هر چه عاجز و مسكین
دشمن از ایشان به عیش و شادى و عشرت
دوست از ایشان به آه و ناله و نفرین
رو به خیار و كدو نهند چو رستم
پشت به خیل عدو كنند چو گرگین
دسترس از بودشان به چرخ نماندى
مزرع سبز و سپهر خوشه پروین(30)
ویژگى هاى منفى به صورت بارزتر در نخبگان سیاسى و نزدیكان به كانون قدرت رشد كرده است, از این رو در مورد درباریان یا به اصطلاح آن زمان نوكران شاه, از صدر اعظم گرفته تا آبدارباشى ایران دوره قاجار, مى خوانیم:
مإموران اصطبل شاهى, خدمت در دربار را براى خود افتخارى بزرگ مى شمردند و در نزد مردم كوچه و بازار انتساب خود به دربار و شغل نوكرى در خانه را وسیله تفاخر و احیانا زورگویى و گاهى وسیله كلاشى و تعدى قرار مى دادند و چه بسا كه یك نوكر ساده آبدارخانه سلطنتى, خود را در جامعه و نزد مردم از ملك التجار و رئیس صنف و امثال آنان محترم تر و با شخصیت تر مى پنداشت.(31)
آدلر نیز مى گوید: ((تمامى آثار اقتدار طلبى ناشى از كاستى موجود در انسان است كه آن كاستى بر اثر عامل تربیت به وجود آمده است)).
(32) 5. حاكم و محكوم: پدر بر تمامى امور مربوط به زندگى خارج و داخل خانه اعضاى خانواده حتى زندگى شخصى آنها حاكم است و دیگران محكوم. همین دوگانگى در زندگى سیاسى اكثریت مردم ایران به صورت عادى و عادت در آمده است.
در تمام طول تاریخ, ایرانیان ... همیشه عمدا از قلدرها و زورگوها ـ ولو با تنفر ـ فرمان مى برده اند, چون از آنها مى ترسیده اند, ضمن این كه در آرزوى پیداشدن رهبرى خردمند و پدرى مهربان ـ یعنى در حقیقت دیكتاتورى خوش قلب ـ بوده اند, همیشه منتظر بوده اند دستى از غیب برون آید و كارى بكند. آرزوى ((پیدا شدن)) و یا آمدن دست غیبى را داشته اند, نه فكر و علاقه به ((انتخاب كردن)) یا ((به وجود آوردن)) آن را.(33)
در چنین حالتى اگر مردم با رهبرى قانونمند روبه رو شوند نه تنها از او اطاعت نمى كنند, بلكه بر او منت دارند و او مى باید از آنها اطاعت كند.
6. فرصت طلبى و نفع طلبى: در نظام پدر سالارى, محور, مصالح و منافع پدر است; اوست كه باید غایت تمام كارها باشد و همه به تمكین او معترف. او اصل است و دیگران فرع و در یك كلام تمامى ستایش ها و مدح ها براى اوست. این درد مزمن همیشه عده اى حرفه اى ماهر و فرصت طلب را اطراف رهبران سیاسى جمع كرده و رهبران سیاسى نیز كه خود از آنها هستند تحت تإثیر آن افراد از شناخت حقایق و واقعیت ها دور مانده اند; در عمل این خصلت موجب بریدگى حكام از مردم شده است.
وقتى اصالت در خانه بر مبناى زور باشد نه منطق و منافع پدر, ملاك باشد نه مصلحت تمامى اعضا و تمرین و تعلیم كار جمعى در خانه انجام نشده و یا اگر صورت گرفته بسیار ضعیف و نادر باشد, طبیعى است كه در صحنه جامعه سیاسى نیز چیزى به نام روح جمعى به شدت ضعیف باشد; در چنین جامعه اى كارهاى نظرى و عملى به صورت مشترك و جمعى خیلى كم انجام مى گیرد چه, ((چیزى در دیگ شریكى به جوش نمىآید)) یا ((اگر شریك خوب بود خدا براى خودش شریك مى گرفت)). در چنین حالتى همبستگى سست مى شود و هر كس دنبال منافع ((من)) است. منافع خانواده من, محله من, قوم من و بالاخره دم غنیمتى رایج مى گردد و ملاحظه حال مى شود نه نگرش آینده. از این رو به قول جیمز فرایزر مملكت در چشم فتحعلى شاه ملك شخصى است كه مى تواند هر گونه رفتارى با آن بكند:
او به ایران به عنوان كشورى كه باید دولت داشته باشد و یا حفظش كند و یا در راه تكمیلش كوشش كند توجه ندارد, بلكه به آن به صورت ملكى كه به رهن گرفته و زمان قرارداد معین نیست نگاه مى كند. به همین جهت... تمام توجه شاه متوجه آن است كه از كشور حداكثر مقدار ممكن را به دست بیاورد.(34)
یا براى مثال میرزا آقا خان نورى كه پس از قتل میرزا تقى خان امیركبیر به صدارت رسیده بود, در اولین اقدام, منصوبین امیركبیر را معزول, آشنایان و وابستگان خود را به جاى آنها گماشت و مقررىهاى بى جا را كه امیر دستور به قطع آنها داده بود, مجددا برقرار ساخت. حتى در فاصله اندكى پس از انقلاب مشروطیت یعنى در زمان رضاشاه باز همین دیدگاه نفع طلبى و فرصت طلبى سر برآورد.
وى (رضا شاه) كه از خانواده فقیرى بود و به هنگام كودتاى سال 1299 ثروتى نداشت, اما توانست در فاصله زمانى 1299 تا1320 یعنى در مدت بیست سال سلطنت, ثروت كلانى جمع آورى كند. در سال 1320 پس از اخراج رضا شاه از ایران, یكى از وكلاى مجلس شوراى ملى ایران به نام موید احمدى در جلسه مجلس اعلام كرد كه:
... درآمد سالیانه رضاشاه هر ساله به 700 میلیون تومان مى رسید, كه از این مبلغ هر ساله 60 میلیون تومان (تقریبا 25 میلیون دلار امریكایى) در آن زمان به خارج منتقل مى شد. ثروت رضاشاه در سال 1320 احتمالا به 360 میلیون دلار و یا 600 میلیون مارك مى رسید. در1320 در مجلس شوراى ملى گفته شد كه رضا شاه خود از سهامداران شركت نفت جنوب ایران بود; وى سالى 12000 پوند استرلینگ از شركت نفت جنوب بابت حق عبور لوله هاى نفتى از اراضى كه تصاحب كرده بود دریافت مى كرد. این مبلغ را قبلا شركت نفت به سران ایل بختیارى مى پرداخت, اما پس از آن كه دولت مركزى قدرت گرفت و ارتش مركزى سامان یافت, دولت انگلستان قبول كرد این پول در اختیار نماینده مستقیمش در ایران, یعنى رضا شاه قرار گیرد. كل ثروت رضا شاه چنان كه خود در موقع خروج از ایران اعتراف كرد مبلغى بود قریب 7 میلیارد تومان (نزدیك به سه میلیارد دلار آمریكایى در آن زمان). تعداد دهاتى كه رضا شاه در مدت سلطنت تصاحب كرد بالغ بر 2167 پارچه به شرح زیر مى شد....(35)

به علت همین نفع طلبى, افراد به راحتى از صحنه سیاسى كنار زده مى شوند یا كنار مى روند و بى تفارت و خنثى مى شوند; چنان كه پس از پیروزى نهضت مشروطه اتفاق افتاد.
7. وابستگى و ضعف مشاركت: نظر به این كه در خانه فرزند به بازى گرفته نشده, استعداد او به وسیله تحكم و تسلط پدر سركوب شده است, در جامعه در لاك خود فرو مى رود, از مشاركت دورى مى گزیند, تضارب آرا صورت نمى گیرد و در نتیجه على رغم وجود زمینه ها و توانایى هاى فردى, ابتكار رنگ مى بازد.
ترویج روحیه مصرف و مهیا ساختن همه چیز از طرف غرب, آن هم ارزان و مرغوب, بیش از پیش به توان ابتكار لطمه زده است. وابستگى و اتكا به پدر به صورت خودباختگى و وابستگى به رئیس و حاكم و غرب و غیره در آمده است. وابستگى بعضى از نخبگان سیاسى ایران به انگلیس و روسیه و آمریكا, ایران را صحنه رقابت و مهره چینى و اعمال سیاست هاى متفاوت كرده است. این احساس مایه بسیارى از دردها و ذلت ها شده است, زیرا كه فرد حاضر شده است پاى هر قراردادى را امضا كند و تن به هر سیاستى بدهد تا موقعیت خود را حفظ كند و منافع خویش را افزایش دهد.
8. نفاق: فرزندى كه در خانه رفتار متفاوت پدر را در حضور و غیاب افراد دیده, روحیه نفاق و دورویى در او دمیده مى شود. وى به چشم خود دیده است از همان فردى كه لحظه قبل به دلیل فلان كار تعریف و تمجید شد, لحظه بعد به سبب همان كار و تنها به علت نبودن وى ذم مى شود. قضیه مجاهدان روز شنبه و داستان عمو محسن خان كتاب تاریخ انقلاب مشروطه ایران نمونه بسیار خوبى براى بیان مرض حاد دورویى است. در این داستان واقعیت دورویى و نوسان ماهرانه بین محمد على شاه و مجاهدان و ایفاى استادانه نقش هر دو گروه و نفوذ در صف مجاهدان و به دست آوردن پست هاى كلیدى به وسیله نامبرده و ایادى وى به ترسیم كشیده شده است.(36)
9. تمركز و عدم صراحت: وقتى در خانه رفتار پدر غیر قابل سوال بوده, در مورد آن هیچ گونه تردیدى نتوان به خود راه داد; در زندگى سیاسى نیز رفتار نخبگان, غیر قابل شك و احیانا در هاله اى از تقدس پوشانده مى شود. با این تفاوت كه در خانه سایه پدر را مى دیده و در اجتماع سایه حكومت را و هیچ گاه با قدرت پراكنده و غیر متمركز آشنا نشده است, چون در خانه پدر بر اساس شرایط روحى و لحظه اى خود برخورد مى كند, فرزند كه نمى داند درون پدر در چه وضعیتى است همیشه مبهم برخورد مى كند و رفتارش از عدم صراحت برخوردار است تا تكلیف و حال براى او روشن گردد, از این رو از انعطاف و نرمش خاصى برخوردار است و ضمیر او تا آخرین لحظه بر كسى معلوم نمى گردد.
10. بى اعتمادى و بدبینى: عدم احساس مسوولیت و عدم امنیت در خانه به سبب تصمیم گیرىهاى متنوع و گاه متضاد پدر, این روحیه را در افراد جامعه دمیده كه مسوول جامعه ممكن است و مى تواند هر لحظه تصمیمى اتخاذ كند و آنها نیز در فرآیند تصمیم گیرى هیچ نقشى ندارند; از این رو در صدد فهم و سوال از مبانى تصمیم گیرى نیستند. اموال, آبرو و جان شهروندان در گرو خواست و تصمیمات جدید تصمیم گیرنده است. به قول دنكس فاربس: ((جز گرد و خاك و بى نظمى و فساد چیزى ندیده بودم; زندگى افراد به طرز عجیبى خالى از اطمینان و ثبات بود)).(37) این است كه در مقابل هر چه هست بى اعتماد و بدبین و احیانا بدخواه باشند و همه چیز را به چشم توطئه بنگرنند و همه را, توطئه گر و تمامى چیزها را توطئه مى دانند. در این صورت كارها را باید براى رفع تكلیف انجام داد و اعتنایى به مسوولیت شغلى نداشت.
11. عدم عبرت گیرى: تنبیه هاى بدون حساب و كتاب پدر, افراد را به گونه اى در آورده است كه به سختى و به ندرت از گذشته پند مى گیرند.كونراد بركویچى در مورد عبرت نگرفتن ایرانیان و بى توجهى آنان به تجربه مى نویسد: ((ایرانیان در عادات و سنن و رسوم قدیمى و مندرس خود تا به گلو فرو رفته بودند, از گذشته هیچ تجربه نیاموخته و درس عبرت فرا نگرفته بودند...)).(38)
12. برخورد غیر علمى و تقلید: وقتى بنیان هاى مردم بدان گونه كه گذشت شكل گرفته باشد و با سطحى نگرى مإنوس شده باشند, با مسائل و رویدادها برخورد غیر علمى خواهند داشت یا ره افراط مى گیرند واز حیرت سربیرون مىآورند و یا متمایل به تفریط مى شوند و گرفتار جهل بسیط مى گردند و یا حتى پا را از این فراتر گذاشته اسیر جهل مركب مى گردند. نورنى لو بروین در خصوص عدم تفكر و برخورد غیر واقعى شاخص ترین نخبه سیاسى یعنى شاه مى نویسد:
... از طرف دیگر (اطرافیان) سعى دارند كه حتى المقدور پادشاه از اوضاع واقعى مملكت بى خبر بماند و به كارهاى سلطنت نپردازد و حتى وزیر بزرگ كه او را اعتماد الدوله مى خوانند هر وقت مطلبى داشته باشد منتظر مى شود تا شاه قلیان به دست, سركیف و حال باشد, آن گاه قربان قربان گویان مطلب خود را كه اغلب مربوط به منافع شخصى او و یا دوستان و كسان و بستگان اوست به اسم مصالح عالیه كشور به عرض مى رساند و به زور چاپلوسى كار خود را از پیش مى برد.(39)
در عوض برخورد غیر علمى, قدرت انطباق و تقلید ایرانیان از قوت خاصى برخودار است. با تمسك به تقلید, آن قدر با شتاب به سوى غیر و در قرن اخیر خصوصا غرب شتافته است كه هویت وى مورد خدشه واقع شده است; به طورىكه ((بحران هویت)) جامعه را گرفتار تزلزل و ابهام در هدف كرده است. موریه توان تقلید ایرانیان را مورد تإكید قرار داده مى نویسد:
استعداد ایرانیان در اخذ و قبول عادات و رسوم و طرز فكر و اندیشه سایر ملل و سهولتى كه در تقلید و اقتضاى اقوام دیگر دارند, عقیده كسانى را تإیید مى نماید كه مى گویند اگر ایرانى ها مثل ترك ها به اروپا نزدیك تر بودند و روابط و مناسباتى را كه ترك ها با فرنگى ها دارند مى داشتند بلاشك به زودى در فنون جنگ و صلح با اروپاییان برابر و همطراز مى شدند و بالنتیجه در زمینه سیاست اروپا داراى مقام و اهمیت بیشتر مى گردیدند.(40)
برخورد علمى, دقت و محاسبه را مى طلبد و به سبب علمى نبودن و شرایط و نحوه زندگى, رعایت ارزش زمان نمى شود; از این رو توجهى به برنامه ریزى و زمان بندى دقیق و تقسیم كار نیست و طبیعتا مسوول خوبى و بدى كار نیز روشن نمى گردد. چون حركات و اقدامات تابع حساب و كتاب نیست, عمل غیر عقلایى جلوه مى نماید و چون سر و كار با آمار و ارقام و تفسیر و تبیین پدیده ها كم است به هنگام استدلال ناتوانى جدى وجود دارد; البته از كودكان بزرگ شده اى كه رفتار پر تناقض و غیر منطقى خانه را دیده اند عادى است. چنین افرادى كه نمى توانند بین پدیده ها رابطه برقرار كنند متوسل به بخت و شانس مى شوند. چون نمى دانند چه پدیده اى معلول كدام پدیده است; در هنگام تصمیم گیرى و انتخاب, شانس و امور خارجى را فعال مایشإ مى دانند; نقشى براى اراده خود و اجتماع قائل نیستند.
13. عدم درك زمان و خود فراموشى: از دیگر ویژگى ها, بى اهمیتى به وقت و عدم درك و شناخت زمان است, به طورىكه یكى از علل عمده عقب افتادگى ما نسبت به غرب همین نشناختن روح زمان است. آنها ما را شناختند و حركت كردند. ما نه تنها زمان را نشناختیم خود را هم فراموش كردیم و از حركت ایستادیم. زمانى كه اروپایى ها با اكتشافات علمى خود و براى جلب منفعت و سود, دریاها و زمین را زیر پا مى گذاشتند, ما و نخبگانمان به همان محدوده خانه و محله مى اندیشیدیم; باشد تا از تجربه آنها و توان و موجودى خودمان و علم دانشمندان بهره جوییم.
14. زیستن خواهى: آن چیزى كه اصل است زنده بودن است, نه چگونه زنده ماندن. كمیت زندگى مهم است و نه كیفیت آن. همه چیز براى تإمین آن فدا مى شود و به قول شاردن: ((ایرانیان بیش از هر چیز دلشان مى خواهد زندگى كنند و خوش باشند; آن سلحشورى سابق را از دست داده اند و تنها چیزى كه از دنیا مى فهمند عیش است و نوش.. .)).(41) در همین خصوص مهدى بازرگان مى نویسد:
پدران ما كه زیر سازى وجودمان از آنهاست... . وقتى... مورد تهاجم و تسلط قرار گرفتند, خوشبختانه یا بدبختانه تمایل فورى به تسلیم و تداخل نشان مى دادند. خوى صلح جویى و ملایمت گرى یعنى ((زیستن خواهى)) اگر شد با عیش و خوشى و اگر نشد به هر قیمت و نكبت.(42)

15. تنگ نظرى و عدم تسامح: تنگ نظرى و عدم تحمل آرا و افكار احیانا مخالف و دسته و گروه غیر موافق نیز رایج است, به گونه اى كه ضمن بى توجهى به آیه ((فبشر عبادى الذین یستمعون القول و یتبعون إحسنه))(43) بر خلاف آن عمل مى شود. بر خلاف دستور حكومتى امام على(ع) كه مبتنى بر تسامح در قبال مردم بود و به حاكم دستور مى دهد توجه داشته باشد كه خطاى مردم یا عمدى است و یا غیر عمدى, در هر حال باید با گذشت با آنها برخورد كرد; آن هم به اندازه اى كه وى دوست دارد خدا با او از روى گذشت برخورد نماید.(44) متإسفانه در رفتار نخبگان سیاسى و به تبع آنها اكثر اعضاى جامعه, سرعت در انتقام و اعمال خشونت جایگزین تساهل و تسامح شده است.
16. حكومت به عنوان هدف, نه ابزار: در این مجموعه فرهنگى, مقام و حكومت به عنوان كفش وصله خورده نیست, بلكه خود اصل و مبتنى بر آرزوهاى بى انتهاى نخبگان مى شود كه با آن منافع و مصالح شخصى را مى جویند و مطابق امیال خود رفتار مى كنند. پست ها بر اساس لیاقت توزیع نمى شود, بلكه بر اساس توجه و عنایت و سود واگذار مى گردد; از این رو حراج و واگذارى سمت ها امرى رایج و عادى بود:
او (شاه) اداره ایالات مختلف و پست هاى مهم را با علاقه كامل به كسانى واگذار مى كند كه هدیه هاى با ارزش داده باشند و به این ترتیب لیاقت خود را نشان دهند. كسانى كه به این ترتیب پست هاى دولتى را اشغال مى كردند پولى را كه داده بودند دوباره و با كمك دستگاه ادارى كه تحت نظر آنان در ایالات مختلف قرار داشت به دست مىآوردند و به نوبه خود مقامات پایین تر را بر حسب نمونه اى كه در دست داشتند به كسانى كه پول بیشترى هدیه مى كردند مى دادند. این نظام...نشان دهنده فسادى است كه از شخص رئیس مملكت شروع مى شود و تا پایین ترین افراد و كارمندان دولت ادامه دارد. (45)
در چنین نظامى اقدام به ضبط و انحصار اموال و منابع عمومى مى گردد. در دیدگاه نخبگان سیاسى در چنین فرهنگى, مردم وسیله هستند. خود مردم نیز این باور را مورد تصدیق و تإیید قرار مى دهند; حال آن كه حكومت از آن مردم و براى مردم است و علاوه بر رضاى خدا, رضاى مردم نیز باید تإمین شود. مردم از حق مشورت برخوردارند و حاكم موظف به مشورت است. البته وقتى كه حكومت اصل شد, مال طلبى, جاه طلبى و لحظه بینى پیش مىآید و منافع عامه كنار مى رود. در این صورت حكومت بر مردم سنگینى مى كند; تجاوز به دارایى, اموال و حقوق مردم شروع مى گردد. عیاشى, رشوه, سلب آزادى و نا امنى معمول مى گردد.

نتیجه گیرى
منابع متعدد فرهنگى كه بر شمرده شد, موجب یك مجموعه فرهنگى غیر منظم, نامنسجم و گاه ناسازگار گشته, و جلوه متفاوت سنت, مذهب و تجدد را متبلور مى ساخت. در كنار تفاوت هاى فوق, عدم توفیق نخبگان فرهنگى و سیاسى بر تلفیق, انسجام و سازگارى این تنوع, از جمله علل ایجاد و تشدید بى ثباتى سیاسى گشته است.
در مورد خانواده, در تاریخ معاصر ایران, مواد متفاوتى از منابع فرهنگى مختلف, وارد كانون خانواده مى گردد كه در یك تقسیم بندى كلى مى توان گفت عمده آن مواد, انسان را به اطاعت و تبعیت و پاره اى دیگر به مداخله و مشاركت مى خواند. لكن خانواده به تناسب وضعیت خود, رنگ اطاعت گرىاش برجسته تر است. در عین حال تعدادى از آن عناصر, نقش تام و تمام و مورد دلخواه خانواده را, محدود مى كند. براى مثال گاه در بعضى مقاطع بر اثر انقلاب و تلاش عده اى از نخبگان, یك لایه و در بعضى موارد چند ویژگى از یك لایه, (عمدتا لایه دینى) قوت خود را بروز مى دهد; پاى عقلانیت و پاره اى از ارزش ها, احساسات خاص را به میان مى كشد. در این صورت, اگر نخبگان جامعه بتوانند خود از آن ارزش ها, احساسات و باورهاى حاكم بر آنها جدا نشوند و نیز با استفاده از آموزش, آن ها را تبدیل به شناخت و باور كنند; در این صورت آنها نهادینه شده و منشإ اغلب رفتارهاى عمومى مى شوند.
در هر صورت پاره اى از ویژگى هاى گفته شده به شناخت, عقلانیت و مشاركت دعوت مى كنند, ولى اغلب آنها تباه ساز هستند و به تبعیت و تقلید فرا مى خوانند. این مجموعه دوگانه و نامتجانس, مشتركا اثر و وضعیت تبعى ـ مشاركتى را در فرهنگ سیاسى ایران معاصر برجاى گذاشتند.
در برابر عناصر نامتجانس فرهنگى كه از سرچشمه هاى مختلف سیراب مى گردد. و نیز برخورد غیرمنطقى نسبتا زیاد و قریب به اتفاق طرفداران هر دسته (كه در مجموع موجب جلوگیرى از رشد و شكوفایى فردى و اجتماعى و عدم ثبات سیاسى مى گردد.) مسوولیت خطیر, متوجه آن دسته از نخبگان فرهنگى ـ سیاسى مى باشد كه هر دو جریان فكرى حوزه و دانشگاه را لمس آن دسته از نخبگان فرهنگى ـ سیاسى مى باشد كه هر دو جریان فكرى حوزه و دانشگاه را لمس و درك كرده اند. بار سنگین تعهد را بر دوش خود احساس و خود را آلوده به بى مسوولیتى, بى تفاوتى و فرصت طلبى نمى سازند. براینان است كه با توجه به مسوولیتى كه احساس مى كنند, با اجتهاد به بازنگرى و اصلاح و پیرایش و خرافه زدایى از حوزه هاى مختلف فرهنگى و تجدید حیات عناصر فرهنگى پویا بپردازند.
این دسته از نخبگان مصلح باید ضمن تمسك به فرهنگ لطیف و پویا با استفاده از تجارب دیگران و بومى ساختن آنها و با به كارگیرى پیشرفت هاى علمى و از طریق تضارب افكار, مردم را مخاطب قرار دهند و ضمن اینكه خود, دفن در گذشته و غرق در بلند پروازىهاى غیرواقع بینانه آینده نمى شوند, مردم را به شناخت زمان حال و پیش بینى عاقلانه آینده دعوت نمایند. با گسترش و ترویج امر به معروف و نهى از منكر, نظارت عمومى را به عنوان وظیفه و حق ارتقا بخشند. و در یك تعامل منطقى با مردم قرار گیرند. در فضایى خالى از تنش, تعارض, تفرقه و حذف و با برخوردارى از سعه صدر و تحمل نظریات و اندیشه هاى مختلف و پذیریش منطقى ترین و واقعى ترین آنها, مسیر طولانى بین وضع موجود و مطلوب را هدایت كنند.

پى نوشت ها
*. عضو هیإت علمى گروه علوم سیاسى دانشگاه باقرالعلوم(ع)
1. اسرإ (17) آیه 84.
2. محمد حسین طباطبایى, المیزان (قم: اسماعیلیان, 1371) ج13, ص 185 ـ 196.
3. صحیفه سجادیه, دعاى بیستم.

4. Jamas Totton, and...., Introduction to political science singapore (Me grow - Hill, 1983) P.12.

5. الكسى دوتوكویل, تحلیل دموكراسى در آمریكا, ترجمه رحمت الله مقدم مراغه اى (تهران: انتشارات فرانكلین, 1347) ص 65.
6. همان, ص 619.
7. ماكس وبر, دانشمند و سیاستمدار, ترجمه احمد نقیب زاده (تهران: دانشگاه تهران, 1368) ص 4.
8. حج (22) آیه 39.
9. مهدى بازرگان, روحیه ایرانى (به ضمیمیه كتاب روح ملت ها) ـ (تهران: شركت سهامى انتشار) ص 238.
10. مرتضى مطهرى, خدمات متقابل ایران و اسلام (قم: دفتر انتشارات اسلامى, 1362) ص174
11. همان, ص 86 ـ 87.
12. جان ناس, تاریخ جامع ادیان, ترجمه على اصغر حكمت (تهران: انتشارات و آموزش انقلاب اسلامى, 1370) ص 462.
13. على شریعتمدارى, جامعه و تعلیم و تربیت (تهران: انتشارات امیر كبیر, 1365) ص 92.
14. همان, ص 95.
15. همان, ص 95 ـ 96.
16. همان, ص 96.
17. آرتور كریستن سن, ایران در زمان ساسانیان, ترجمه غلامرضا رشید یاسمن (تهران: ابن سینا, 1351) ص290.
18. همان.
19. همان.
20. همان, ص 339 ـ 340.
21. مرتضى مطهرى, پیشین, ص 324.
22. عبدالحسین زرین كوب, كارنامه اسلام (تهران: انتشارات امیركبیر, 1362) ص 22.
23. على شریعتمدارى, روانشناسى تربیتى (تهران: انتشارات امیركبیر, 1370) ص 210 ـ 211.
24. همان, ص 212 ـ 216.
25. اریك برن, بازیهاى روانشناسى روابط انسانى, ترجمه اسماعیل فصیح (تهران: نشر البرز, 1370) ص 20.
26. ابراهیم باستانى پاریزى, تلاش آزادى (تهران: 1347) ص 10.
27. محمد على جمال زاده, خلقیات ما ایرانیان (تهران: 1345) ص 140.
28. یان ریشار, ایران و اقتباس هاى فرهنگى شرق از مغرب زمین, ترجمه ابوالحسن سرو قد مقدم (مشهد: انتشارات آستان قدس رضوى, 1369) ص72.
29. محمد على جمال زاده, پیشین, ص 92.
30. همان, ص 138.
31. همان.
32. آلفرد آدلر, روانشناسى فردى, ترجمه حسین شرفشاهى, ص 123.
33. على محمد ایزدى, نجات (تهران: انتشارات قلم, 1370) ج3, ص120.
34. شاپور رواسانى, دولت و حكومت در ایران (تهران: انتشارات شمع) ص 75 ـ 76.
35. همان, ص 123 ـ 124.
36. براى مطالعه این رویداد جالب, ر.ك: مهدى ملك زاده, تاریخ انقلاب مشروطه ایران, ج1, ص 32.
37. محمد على جمال زاده, پیشین, ص 128.
38. همان, ص 103.
39. همان, ص 78.
40. همان, ص 91.
41. همان, ص 79.
42. مهدى بازرگان, روحیه ایرانى (به ضمیمه كتاب روح ملت ها) ـ (تهران: شركت سهامى انتشار) ص 241ـ242.
43. زمر (39) آیه 17.
44. نهج البلاغه, نامه 53 (نامه به مالك اشتر).
45. شاپور رواسانى, پیشین, ص 77.

ارسال به