معرفى آثارى از اندیشه سیاسى فقهاى سلف: محقق سبزوارى، علامه مجلسى و محقق كركى
در شرایطى كه هر روز با اثر جدیدى در زمینه تاریخ اندیشه متفكران غربى روبه رو هستیم، متأسفانه نسل امروز ما هنوز منابع در خورى براى آشنایى با اندیشه متفكران و بنیان گذاران هویت اسلامى و ایرانى خویش در اختیار ندارد و غالباً از ریشه و پیشینه خود بىاطلاع است ؛ این خود فراموشى تا آن جاست كه حتى برخى از نویسندگان فارسى زبان نیز به تقلید از غربىها سیر اندیشه در فلسفه و علوم را پس از دوره یونان و روم باستان، در دوره مدرسى مسیحى و سپس در دوره مدرن دنبال مىكنند.
در جهت احیاى تراث عظیم خود، به معرفى سه اثر كه در زمینه اندیشه سیاسى متفكران مسلمان نگاشته شده، مىپردازیم.
1. اندیشه سیاسى محقق سبزوارى (1)
این پژوهش مشتمل بر یك مقدمه و هفت فصل است. در مقدمه، طرح تفصیلى پژوهش آمده است. فصل اوّل، عهده دار تبیین سوانح، میراث علمى و عصر سبزوارى است. فصل دوم به تبیین جایگاه اندیشه سیاسى سبزوارى در میان طبقه بندىهایى مىپردازد كه تاكنون از اندیشه سیاسى اسلام صورت گرفته است.
در فصل سوم، مبانى فلسفى، كلامى، اخلاقى و فقهى اندیشه سیاسى سبزوارى و نیز دیدگاه سبزوارى درباره رابطه علما و سلطان یا به عبارتى رابطه دین و دولت آمده است.
در فصل چهارم، از جایگاه دولت در اندیشه سیاسى سبزوارى به تفصیل سخن گفته شده است. در ابتداى فصل، از زندگى اجتماعى و سیاسى او بحث شده و سپس ضرورت قانون و ویژگىهاى حاكم عادل آمده است. همچنین در این فصل، موضوعات سلطنت فاضله و ناقصه و مناصب و نهادهاى حكومتى مانند منصب، وزارت، قضاوت، دبیرى و طبابت و چگونگى اصلاح آنها و امور مالى و تجارى، امور نظامى و انتظامى و امنیتى و سیاست خارجى و نیز پیشنهاهاى اصلاحى سبزوارى درباره آنها مورد توجه و تأكید قرار گرفته است.
فصل پنجم، عهدهدار بحث رابطه فرد و دولت در اندیشه سیاسى سبزوارى است و در آن، عناصر نظارتى بر حكومت مانند مشورت، امر به معروف و نهى از منكر و حسبه و نیز بحث حقوق مردم مورد كاوش قرار گرفته است.
مهمترین ابعاد اندیشه اصلاحى سبزوارى در همین فصل مطرح شده است.
در فصل ششم، دغدغه سبزوارى درباره زوال حكومت صفوى و ارائه پیشنهادهایى براى بقاى این حكومت بیان شده است.
در فصل پایانى (فصل هفتم) نشان داده شده كه اندیشه اصلاحى در عصر صفویه طرفدارانى، چه در میان متفكران و چه در میان سیاستمداران، داشته است و این زمینه طرح بحث «گفتمان اصلاح» در عصر صفویه را به دست مىدهد. در واقع محقق سبزوارى به رغم استفاده از اندیشههاى مسلط سیاسى - اجتماعى پیشین (اندیشههاى یونانى، ایرانشهرى و شریعت نامهاى) اندیشه سیاسى ویژهاى را شكل داد كه نویسنده محترم «اندیشه اصلاحى» نامیده است.
این كتاب ضمیمهاى دارد كه در برگیرنده بحثهایى در زمینه اجتهاد و تقلید، نقد اخبارىگرى و نیز نشان دهنده ابعاد مهمى از اندیشه اوست.
2. اندیشه سیاسى علامه مجلسى(2)
این كتاب در دو فصل سامان یافته است: در فصل اول، مباحث مربوط به زندگى علمى، زندگى سیاسى و اوضاع زمانه آمده و در فصل دوم آرا و اندیشههاى سیاسى مجلسى با تأكید بر حكومت در عصر غیبت مورد بحث قرار گرفته است.
در فصل اول: نویسنده با بیان این كه علامه محمدباقر مجلسى صاحب بحارالانوار از علماى بزرگ شیعى در سده یازدهم هجرى و از مروجان مذهب امامیه و احادیث ائمه معصومینعلیهم السلام در ایران عهد صفوى است، به توضیح زندگى و زمانه، اساتید، آثار و تألیفات وى پرداخته و كتابهاى بحارالانوار، مرآت العقول، عین الحیات، حق الیقین، زاد المعاد و...را معرفى كرده است. همچنین در این فصل، به زندگى و فعالیتهاى سیاسى وى از قبیل منصب شیخ الاسلامى اصفهان، منصب قضاوت و امامت جمعه اصفهان در دوران سلطنت شاه سلیمان و شاه سلطان حسین صفوى اشاره كرده است. در ادامه عملكرد سیاسى علامه مجلسى مورد نقد قرار داده است.
فصل دوم: در فصل دوم به حكومت و انواع آن در اندیشه سیاسى علامه مجلسى پرداخته و بر این باور است كه ایشان حكومت را شأنى از شؤون نبوت و امامت دانسته و علت نیاز انسان به نبى و امام را بر اساس حكمت و مصلحت خداوند، هدایت مردم مىداند؛ همچنین امامت را استمرار كلیه شأن پیامبرصلى الله علیه وآله به استثناى نبوت قلمداد كرده و حكومت و زعامت سیاسى مسلمانان را یكى از شاخصههاى امامت عامه بر مىشمارد.
از دیدگاه علامه مجلسى، ریاست دینى و دنیوى مردم از آن پیامبر و امامان معصوم علیهم السلام است و دیگران، جز به اذن و تفویض ایشان سهمى در آن ندارند. در زمان غیبت فقهاى جامع الشرایط نایبان امام معصومعلیه السلام به مردم معرفى شدهاند از این رو تنها حكومت فقها یا كسانى كه حكومتشان مورد امضا و تنفیذ فقهاست، مشروع است، و بقیه حكومتها جائر هستند.
در همین فصل، صفات و شرایط حاكم اسلامى و وظایف او از دیدگاه مجلسى را مطرح مىكند. به اعتقاد نویسنده، علامه مجلسى حكومت فقیه را به عنوان نظریه جایگزین «حكومت سلطنتى» یا هر نوع نظام سیاسى دیگر را مطرح مىسازد و این راستا به دلایل ولایت فقها و شؤون و وظایف ولى فقیه را اشاره مىكند.
3. اندیشه سیاسى محقق كركى(3)
اندیشه سیاسى محقق كركى در پنج فصل سامان داده شده است. در فصل اول، اوضاع سیاسى عصر محقق كركى، در فصل دوم اوضاع فرهنگى مذهبى در عصر محقق، در فصل سوم، زندگى سیاسى، در فصل چهارم اندیشه سیاسى وى و در فصل پایانى (فصل پنجم) مبانى فقهى - سیاسى همكارى كركى و دولت صفوى مورد بحث قرار گرفته است.
نویسنده در فصل اول، ضمن اشاره به اوضاع سیاسى زمانه، به دو جریان زمینه ساز ظهور دولت صفویه اشاره مىكند: جریان اول، رشد تصوف و خانقاهها و فرقههاى صوفى؛ جریان دیگر، رشد روز افزون تشیع كه با سقوط خلافت عباسى بغداد و حكومتهاى متعصب سنّى و تلاش عالمان شیعى، زمینه رشد تشیّع در ایران فراهم گردیده این دو عامل منجر به ایجاد دولت صفویه و تحولات بنیادینى در جامعه ایران و به تبع متون علمى - مذهبى تشیع و اندیشههاى فقهى و كلامى - فلسفى شیعه در سطح وسیعى شد. نویسنده در این فصل به اختلافات صفویان و عثمانىها نیز اشاره مىكند. در این فصل دوم، ضمن اشاره به اوضاع فرهنگى - مذهبى عصر محقق، یكى از ویژگىهاى قابل توجه علماى شیعه در این عصر را برخورد مدارا جویانه آنان با عقاید و علماى سنى مىداند.
وجود این سیره حسنه در میان علماى شیعه در عصر محقق سبب رشد و بالندگى تشیع و نیز زمینه بالندگى حوزههاى علمى و مراكز فرهنگى را در آن عصر مهیا ساخت و به تبع آن مقدمات هجرت محقق كركى و برخى از علماى عرب را به ایران فراهم كرد. در این فصل نویسنده به یكى از جریانهاى مهم اجتماعى و سیاسى تاریخ جهان اسلام یعنى تصوف و رقابت آنان با علما نیز اشاره دارد و معتقد است نقش مهمى در تحولات اجتماعى ایفا كرده است.
در فصل سوم به زندگى سیاسى نورالدین علىبن حسین عبدالعالى كركى مشهور به محقق ثانى كه در منابع صفوى به خاتم المجتهدین است پرداخته و به همكارى نزدیك وى با دولت صفویه اشاره كرده است. همین امر باعث مخالفتهاى بعضى از علما با ایشان گردید.
این فصل چهارم درباره اندیشه سیاسى كركى است. به اعتقاد نویسنده، به نظر كركى بزرگترین خطاى اهل سنت این است كه امامت را كوچك شمردهاند، به نحوى كه خلفاى اموى شارب الخمر و فاسق را نیز شایسته آن مقام دانستهاند. وى معتقد است امامت در زمره اصول دین است و عظمتى همچون مقام نبوت دارد، زیرا:
1- امامت جانشینى نبوت است و نبوت از اصول دین محسوب مىشود؛
2- همان دلیلى كه خلق را محتاج پیامبر مىكرد، بعد از نبى نیز موجود است و آنان را نیازمند امام مىكند. مردم همواره به رهبرى قدرتمند نیاز دارند، زیرا انگیزه شرارت و گمراهى در انسانها وجود دارد.
جوهره این نظریه در اندیشه عصر غیبت نیز اثر مىگذارد و وى بر این اساس مبناى مشروعیت حكومت را نص مىگیرد. او نظر جدایى دین از سیاست را رد مىكند و مىگوید: نمىتوان گفت كه مردم در امور دنیا احتیاج به حكومت و رهبر دارند و حكومت امر دنیوى است، زیرا اكثر امور شرعى نیز متعلق به نظام زندگى و دنیاى مردمند و پیامبر براى هدایت اخروى و دنیوى مردم مبعوث شده است.
محقق كركى درباره ولایت فقها مىنویسد:
اصحاب ما اتفاق نظر دارند كه فقیه عادل امامى جامع شرایط فتوا، كه از او به مجتهد در احكام شرعیه تعبیر مىشود، در حال غیبت در همه آنچه نیابت در آن دخیل است، نایب ائمه علیهم السلام مىباشد، چه بسا اصحاب، قتل و حدود را مطلقاً استثنا كرده باشند،[اما ]داد خواهى نزد ایشان بردن و انقیاد به حكمشان واجب است... و داراى تمام اختیارات دیگرى است كه براى حاكم منصوب از جانب امام اثبات مىشود.(4)
وى به صراحت اختیارات زیر را از آن فقیه مىداند: 1- قضاوت ؛ 2، دریافت و تقسیم زكات، خمس و خراج؛ 3. افتا؛
4. امر به معروف و نهى از منكر
نویسنده در فصل پنجم به مبانى فقهى - سیاسى همكارى كركى ؛ دولت صفوى اشاره مىكند و یادآور مىشود كه از نظر كركى حكومتى مشروع است كه به نوعى تحت نظارت فقها اداره شود و حاكمان آن از شرایطى خاص برخوردار باشند؛ از این رو كركى در آثار خود هیچ گونه اشارهاى به مشروعیت صفویان ندارد، بلكه آنان را در زمره حكومتهاى جائر بر مىشمارد و با این حال جهت پارهاى مصالح جامعه با دولت صفوى همكارى مىكند.
او در جامع المقاصد، ذیل نظر علامه حلى كه قبول همكارى با دولت جور را حرام مىداند مگر در صورتى كه این همكارى امكان امر به معروف و نهى از منكر را فراهم سازد، مىنویسد كه شخص باید یقین داشته باشد كه در صورت پذیرش همكارى با دولت جور؛ قادر است امر به معروف و نهى از منكر كند و باید بداند كه قبول مناصب در دستگاه جایر متضمن همكارى در كارهاى حرام او نیست. همچنین در صورتى كه مجبور به پذیرش همكارى شود، یعنى در صورت عدم پذیرش، خطرى او و سایر مؤمنان را تهدید مىكند، همكارى جائز است و در غیر این موارد حرام است و در هر صورت همكارى با جائر در قتل و ظلم به هیچ وجه جائز نیست.(5)
پىنوشتها
1) نجف لك زایى،اندیشه سیاسى محقق سبزوارى، مؤسسه آموزش عالى باقرالعلوم(ع) و پژوهشكده اندیشه سیاسى اسلام، (قم: بوستان كتاب، سال 1380)، قیمت 1850 تومان، ص 368.
2) ابوالفضل سلطان محمدى، اندیشه سیاسى علامه مجلسى، تهیه: پژوهشكده اندیشه سیاسى اسلام، (قم: بوستان كتاب، 1381)، ص 232، قیمت 1200تومان.
3) محمدعلى حسینى زاده، اندیشه سیاسى محقق كركى، تهیه: پژوهشكده اندیشه سیاسى اسلام (قم: بوستان كتاب، 1380)، قیمت 650 تومان، 144ص.
4) محقق كركى، الرسائل، به كوشش محمد حسون، ج 1، ص 142.
5) محقق كركى، جامع المقاصد، ج 3، ص 489.
مدیر وبلاگ :