دیپلمات

40 . فلسفه عزاداری

محدثی، جواد، قم، وثوق، چاپ اول، 1378، 40ص .

فلسفه و انگیزه عزاداری بر امام حسین (ع) همراه با آثار و بركات آن مباحث عمده كتاب است . مؤلف، نخست‏به زمینه‏های تاریخی عزاداری، و نقش احیاگرانه آن اشاره می‏كند، سپس از تشویق و تاكید ائمه معصومین (ع) بر عزاداری سخن به میان می‏آورد. آن گاه آثار ونتایج اجتماعی و سیاسی عزاداری را شرح می‏دهد. در پایان كتاب با مقایسه‏ای میان عزاداری سنتی و جدید، نقش عزاداری در احیای جامعه تبیین شده است .

41 . قیام جاودانه (سخنی چند پیرامون «عاشورا» و آفاق آن)

حكیمی، محمد رضا، تهران، دفتر نشر فرهنگی اسلامی، چاپ دوم، 1377، 232ص .

«قیام جاودانه‏» مروری است‏بر جنبه‏های گوناگون قیام سیدالشهداء تاثیرات عمیق عاشورا بر نگرش‏های انسانی و مقوله عدالت، از عمده‏ترین رهیافت‏های این قیام به شمار می‏آید كه مؤلف با تكیه بر آن به تجزیه و تحلیل «عاشورا و حكومت‏ها» ، «دین مردمی‏» «اسلام و مردم‏» و «طاغوت زدایی‏» می‏پردازد.

42 . قیام عاشورا در كلام و پیام امام خمینی

تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، چاپ پنجم، 1376، 111ص .

«قیام عاشورا در كلام و پیام امام خمینی‏» عنوان دفتر سوم از مجموعه تبیان می‏باشد و در برگیرنده سخنان بزرگ مردی است كه در اقتدار به سالار شهیدان، خود اسوه‏ای كامل بود. مردی كه در شب سیاه ستم، مشعل فروزان شهادت برگرفت، بیرقهای قیام برافراشت، ننگ سكوت و ذلت از دامن مطهر طلایه داران تشیع سرخ حسینی زدود و دگر باره شعار «احدی‏الحسنیین‏» و «پیروزی خون بر شمشیر» را در عصر حاكمیت آهن و فولاد، به مستضعفان و پا برهنگان زمین آموخت و سرانجام نیز به همت دستانی كه زنجیرهای عزا را قرنها بر زمین ننهاده و عشق عاشورا و یاد حادثه خونین كربلا را نسل اندر نسل با اشك و خون و صداقت در سینه‏ها نگهداشته بودند، حكومت‏یزید زمانه را سرنگون ساخت، یادش همیشه در خاطره‏ها زنده باد كه همواره براین حقیقت گواهی می‏داد كه: ما هر چه داریم از محرم و عاشورا داریم.

عناوین ذیل، مباحث اصلی كتاب را تشكیل می‏دهند. بخش اول: سه سخنرانی در باب محرم و عاشورا، بخش دوم: (مجموعه موضوعی) ; محرم دیبا چه سرخ شهادت، علل و عوامل قیام عاشورا، اهداف قیام عاشورا، انتخاب آگاهانه شهدای كربلا، نتایج و آثار قیام اباعبدالله (ع)، قیام عاشورا اسوه آزادگان، فلسفه عزاداری و روضه خوانی، اهمیت و نقش عزاداری در احیای اسلام و مكتب سیدالشهداء، نقش عزاداری در حفظ ملت و كشور، بزرگداشت قیام عاشورا از شعائر الهی است، توصیه به خطبا و نوحه سرایان و عزاداران .

43 . قیام حسینی

جعفری بافقی، حسن، قم، نشر روح، چاپ اول، 1377، 144ص .

این اثر با تقریض مرحوم آیة‏الله صالحی مازندرانی آغاز شده است . كوششی است كه با استفاده از آیات قرآن و تفسیر، بیانات انبیاء و اوصیاء، فقها، محدثان، عرفا و نیز دیدگاه دانشمندان و مورخان و ... به بررسی ابعاد مختلف قیام حضرت اباعبدالله الحسین (ع) و دیدگاه گوناگون در باره آن پرداخته است . كتاب در قالب چهارده درس تنظیم گشته كه برخی عناوین آن عبارت‏اند از: تفسیر قیام، ویژگی‏های قیام حسینی، انبیاء و قیام، قیام در بیان پیشوایان معصوم (ع)، عرفان و قیام، فقه و قیام، مبانی فقهی قیام، احكام فقهی قیام، احادیث و روایات در باره قیام، مبانی قیام حضرت سیدالشهدا (ع) قیام و دیدگاه دانشمندان جهان «شهاب الدین سید محمد آلوسی، محمد علی جناح، مهاتما گاندی، لیاقت علیخان، پورشوتامداس توندون، چارلز دیكنس، توماس كارالایل، پروفسور ادوارد براوان، فرد ریك جمس، ل . م. بوید، ماربین فیلسوف آلمانی، جرجی زیدان‏» ، قیام و مبانی عقلایی، سیاست قیام، تاریخ نگاری قیام و فتاوا و دیدگاههای مختلف اهل سنت .

44 . گسترش نهضت‏حسینی

باهنر، محمد جواد، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ اول، 1377، 152ص .

مباحث این كتاب برگرفته از پنج جلسه سخنرانی دكتر باهنر در ایام محرم و صفر سال‏های 1349 و 1350 هجری شمسی است كه طی آن علل و چگونگی گسترش نهضت امام حسین (ع) در تاریخ اسلام به اجمال بررسی و تبیین شده است . از جمله موضوعات كتاب عبارت‏اند از: گسترش قیام‏های برگرفته از نهضت امام حسین (ع) موج حماسی و عاطفی نهضت‏حسینی در طول تاریخ، نقش امام سجاد (ع) در گسترش نهضت‏حسینی، اصل تعمیم و گسترش در اسلام و عناصر نهضت‏حسینی در زندگی امام حسن (ع) و امام كاظم (ع) .

45 . مجموعه مقالات اولین كنگره بین المللی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورا، (دفتر اول - سوم)

تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، چاپ اول، 1374 - 1375، 433 + 433 + 413ص .

كتاب حاضر شامل مجموعه مقالات اولین كنگره بین المللی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورا است كه به اهتمام مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی در سال 1374 برگزار شد. نویسندگان مقالات از دانشوران و نخبگان حوزه و دانشگاه و با گرایشهای فكری متفاوت هستند كه با نگرشی جدید به قیام امام حسین (ع) و علل و زمینه‏ها، دستاورها، آثار و ارزشهای عاشورا از دیدگاه امام خمینی و ... پرداخته شده است .

عناوین و نویسندگان مقالات دفتر اول عبارت‏اند از:

اصول تحلیل حادثه بزرگ قیام امام حسین (ع) (علامه محمد تقی جعفری) حماسه حسینی و ظهور حقیقت آدمی (مصطفی دلشاد تهرانی)، پژوهشی در باره یك شعار معروف «ان الحیوة عقیدة و جهاد» (عنایت الله مجیدی)، تاثیر فرهنگ عاشورا و نمودهای عینی آن در اندیشه و زندگانی امام خمینی (س) (حسین رزمجو)، ادبیات عاشورا در دوره حضور امامان (ع) (260 - 61ه) (افتخارزاده)، سنت احیاگری; روشهای پاسداری از حماسه عاشورا و فرهنگ آن در تاریخ فرهنگ اسلامی (جواد محدثی)، انقلاب اسلامی و نهضت‏حسینی (محمد واعظزاده خراسانی)، قرآن و حماسه خونین كربلا (محمد باقر بهبودی)، مقایسه بین مفهوم شهادت در مسیحیت و اسلام (ابوالفضل عزتی)، تربیت‏یافتگان فرهنگ عاشورا (مهتاب رضا پور)، تاثیر فرهنگ عاشورا بر هنرهای نمایشی ایران (یعقوب علی برجی)، عاشورا قبل از اسلام و حادثه كربلا (رضا استادی)، بررسی دیدگاه اجتماعی امام خمینی (رض) در باره نهضت عاشورا و جایگاه آن در اندیشه ایشان در باره تغییر جامعه (غلامرضا صدیق اورعی)، بازتاب فرهنگ عاشورا در اندیشه و رفتار سیاسی امام خمینی (ره) با تكیه بر بررسی مردم و نخبگان در دو حركت (زهرا رهنورد)، با عاشورا (احمد آكوچكیان)، قیام جاودانه (محمد رضا حكیمی)، امام خمینی (س) و احیاء نگرش سیاسی به عاشورا (محمد سروش)، عاشورا، راهگشای تشیع (سید جعفر شهیدی)، تطبیق قیام امام حسین (ع) باموازین فقهی (نعمت الله صالحی نجف آبادی) و پویایی جامعه و دگرگونی در گفتمان عاشورا (سید هاشم آقاجری) .

دفتر دوم: عاشورا در فقه، ارزیابی دیدگاه فقهی امام خمینی و دیگر فقیهان در باره قیام سیدالشهداء (سیدضیاء مرتضوی)، پیامها و دستاوردهای عاشورا و جنبشهای حق طلبانه و اصلاحی الهام گرفته از آن در تاریخ اسلام (سید محمد مهدی جعفری)، عدالت میراث متروك انبیاء در حكومت اموی (غلامحسین زرگر نژاد)، عرفان متعالی امام خمینی (س)، پرتوی از عرفان حسینی (عباس ایزدپناه)، كربلا، از برداشت معنوی تا برداشت‏سیاسی (رسول جعفریان)، حسین بن علی (ع) در آیینه شعر (سید علی رضا حجازی) ، حسین وارث و پوینده راه انبیاء; عرضه قیام حسینی به قرآن (عبدالعلی بازرگان)، تعبیر ایدئولوژیك از عاشورا (علیرضا علوی‏تبار) ، فلسفه تكرار مراسم عزاداری عاشورا (محمد ابراهیم جناتی)، تكلیف گرایی در نهضت‏حسینی و نهضت‏خمینی (كاظم قاضی زاده)، نقش نهضت عاشورا در شكل‏گیری و تداوم انقلاب اسلامی ایران (جمیله كدیور)، امام خمینی میراث دار فتوت حسین (همایون همتی)، سیر مقتل نگاری (محمد جواد صاحبی)، اسلام ناب در صحرای سرخ كربلا (پرویز خرسند)، پیامها و دستاورهای نهضت عاشورا (محمد محمدی اشتهاردی)، ریشه‏های تاریخی و زمینه‏های اعتقادی نهضت عاشورا (مهدی پیشوائی)، تاثیر فرهنگ و هنر عاشورا بر هنر و ادبیات فارسی (احمد احمدی بیرجندی)، نقش عاشورا در شكل‏گیری انقلاب اسلامی (عبدالمجید معادیخواه)، نهضت عاشورا و دفاع مقدس (محمد رضا سنگری)، تاثیر فرهنگ عاشورا و نمودهای عینی آن در اندیشه و زندگانی امام خمینی (س) (لطف علی لطیفی پاكده)، اصول فرهنگ و تعالیم عاشورا (هاشم هاشم زاده هریسی) .

دفتر سوم: نهضت عاشورا از نگاه اهل سنت (عبدالكریم عبداللهی)، فرهنگ عاشورا (رجبعلی مظلومی)، نگاهی به عزاداریهای حسینی (سید محمد علی ایازی)، تاملی چند پیرامون گزارش حادثه كربلا در منابع مورخان اهل سنت (اصغر قائدان)، امام حسین به روایت ابن عساكر (علیرضا ذكاوتی قراگزلو)، ملاحظاتی پیرامون تفهیم و انتقال پیام عاشورا (حاتم قادری)، مقتل نگاری در آیینه تاریخ (محمود یزدی مطلق)، فرهنگ عاشورا، سیاست عملی و سیاست‏بین الملل (مرتضی اسعدی)، فرهنگ عاشورا در سیره و آثار اهل‏بیت معصومین (ع) (علی نظری منفرد)، نهضت عاشورا در نگاه نوگرایان شیعه و سنی (محمد حكیم پور)، عاشورا، مثل اعلای ابتلا، انتخاب و ایثار در فلسفه وجودی انسان (مهدی دهباشی)، امامان شعیه و نهضت عاشورا (سید احمد خاتمی)، نگاهی و نقدی گذرا بر مدایح و مراثی اهل‏بیت و اشعار عاشورائی و تاثیر اندیشه‏های امام خمینی (س) در هنر و ادبیات انقلاب اسلامی (ابوالفضل فیروزی)، نقش حضرت زینب (س) در بقای نهضت كربلا (زهرا اباذری)، مبانی اعتقادی و زمینه‏های اجتماعی - سیاسی نهضت عاشورا (سید عطاء الله مهاجرانی)، نسبت عاشورا با بعثت (مقصود فراستخواه)، تحلیلی تطبیقی از قیام امام حسین (ع) و قیام امام خمینی (س) (غلامحمید ابراهیمبای سلامی)، بررسی سیر تكوینی مضمون و اندیشه تشبیه در تعزیه (سید مصطفی مختاباد)، نهضت و رهبری امام و جایگاه عاشورا در این میان (علی رضائیان)، انگیزه و دستاوردهای قیام امام حسین (ع) از دیدگاه امام خمینی (س) (علی ربانی گلپایگانی)، مدیریت عاشورائی برترین الگوی مدیریت توسعه (سلیمان خاكبان)، زمینه‏های اعتقادی، سیاسی و اجتماعی در نهضت عاشورا (محمدصادق نجمی)، نقش نهضت عاشورا و تعالیم عاشورائی امام خمینی (س) (محمد اسماعیل خدادادی)، بررسی جلوه‏های فرهنگ عاشورا در متون زیارات شیعی (هادی وكیلی) و نهضت عاشورا و ایرانیان (نادیا ناظری و شهریار یاسینی) .

46 . نگاهی به حماسه حسینی استادمطهری

صالحی نجف آبادی، نعمت الله، تهران، كویر، چاپ اول، 1379، 460ص .

این كتاب در نقد كتاب حماسه حسینی نوشته مرتضی مطهری و پاسخ به نسبتهای وارد از سوی ایشان به كتاب شهید جاوید نگاشته شده است . موضوع حماسه حسینی، تحلیل قیام امام حسین (ع) واقعه عاشورا می‏باشد. نویسنده با استناد به منابع معتبر و دست اول تاریخی، به دفاع از كتاب خود و پاسخگویی ایرادات شهید مطهری ذیل چهار عنوان زیر پرداخته است: برداشتهای ابتدایی، تناقضات، اشتباهات تاریخی و اعتماد بر منابع بی اعتبار، وی استوار ساختن نظرات و تحلیل‏های علمی و تاریخی بر تحقیق و استدلال و دوری گزیدن از تقلید و عدم اعتماد بر نوشته‏های بی‏اعتبار را پیام اصلی كتاب خود دانسته و بر ضرورت مبارزه با فرهنگ افسانه سازی و پرستش موهومات به ویژه در مسائل دینی تاكید ورزیده است .

47 . معارف عاشورا (درسها و پیامها)

سعیدی، علی، تهران، امیر كبیر، چاپ دوم، 1380، 220 ص .

نوشتار حاضر شرحی است از علل شكل‏گیری حماسه عاشورا و تبیین اهداف و آرمان‏های آن كه بر اساس سخنان امام حسین (ع) و در قالب «درس و پیام‏» تدوین یافته است . مباحث كتاب به این قرار است: تبیین مرز بین نظام الهی با حكومت‏خلافتی، توجه دادن جامعه به نقش رهبری دینی و ویژگی‏های آن، تبیین نقش و رسالت مردم در نظام دینی، احیاء و تحقق فریضه امر به معروف و نهی از منكر، آزمون انسان‏ها و تفكیك مؤمنان از مسلمان نمایان، تقدم دین و حفظ اصول بر مال و جان، جریان‏شناسی انحراف، حفظ حریم‏ها و قداست‏ها، تبیین راه و الگوی حق‏گرایی، الگودهی احیاء و اقامه نماز، هدف‏گیری ارزشی و تكاملی اصلاحات، ترسیم الگوی رسالت زن مسلمان، ترسیم چهره وفاداران به دین و رهبری، تعیین معیارهای خواص غیر متعهد، و ترسیم چهره زیباترین نوع مرگ .

48 . نظریه‏های عاشورا

علیزاده سوركی، مهدی، قم، پارسایان، چاپ اول، 1378، 63ص .

این كتاب به بیان علت قیام امام حسین (ع) پرداخته و شامل شش پاسخ است . هر یك از این پاسخها به عنوان یك نظریه مطرح شده‏اند و برخی آنها با یكدیگر قابل جمع هستند. 1 - نظریه تعبد: چون خدا به امام حسین (ع) دستور داده بود، آن حضرت قیام كرد; 2 - نظریه انقلاب: هدف امام حسین (ع) براندازی حكومت اموی بود; 3 - نظریه دفاعی: موضع امام حسین (ع) در همه حال موضعی تدافعی بود; 4 - نظریه اصلاح: قیام امام حسین (ع) درهر حال اقدامی اصلاحی بود; 5 - نظریه مدیریت: قیام امام حسین (ع) به منظور ارائه الگویی پایدار از جامعه ولائی به رهبری معصوم و برای مقابله با یهودیان بود; 6 - نظریه تاریخی: حق و باطل همیشه در طول تاریخ رویاروی هم بوده‏اند و امام حسین (ع) نیز نماد و سمبلی از حق بود كه چاره‏ای جز رویارویی با جبهه باطل نداشت . مؤلف از این میان نظریات مطرح شده، به نظریه انقلاب گرایش دارد.

49 . نقش ائمه در احیای دین: امام حسین (ع) وصی پیامبر (ص) و شهید احیای دین

عسكری، سید مرتضی، جلد 16، قم، دانشكده‏اصول‏دین، چاپ‏اول، 1379، 198ص .

این كتاب به صورت توصیفی، ابعاد نهضت و انگیزه‏های قیام امام حسین (ع) را مورد بررسی قرار داده است . ابتدا اوضاع اجتماعی عرب پیش از اسلام و نیز اوضاع اجتماعی مسلمانان پیش از قیام شرح داده شده است . سپس روش ابوبكر و عمر پس از وفات پیامبر (ص) و ماجراهایی از قبیل فدك، سكوت انصار، آغاز نظام طبقاتی در اسلام، چگونگی مقابله معاویه با اسلام و مسئله اطاعت از خلیفه مورد بررسی قرار گرفته است . همچنین علت قیام امام حسین (ع)، عزیمت‏به كربلا، چگونگی شهادت یاران امام حسین (ع)، اسارت اهل‏بیت امام حسین (ع) و برخی از حوادث پس از شهادت آن حضرت از جمله سخنرانی امام سجاد (ع) و سخنرانی حضرت زینب (ع) بررسی شده است .

50 . واقعه كربلا: نگرشی تحلیلی به زندگانی امام حسین (ع)

عباس محمد عقاد; مترجم: مسعود انصاری، تهران، پردیس، چاپ اول، 1380، 176ص .

در كتاب حاضر، تحلیلی از وقایع كربلا روز عاشورا و اطلاعاتی در باره طبایع مردم عرب به دست می‏دهد، سپس برخی انگیزه‏های دشمنی و رقابت معاویه و یزید با امام حسین (ع) را ذكر می‏كند. در پی آن، ضمن تشریح نوع تربیت و آموزش اموی و هاشمی، مقایسه‏ای میان این دو صورت داده، پیامدهای هر یك را بر شمرده است . در بخشی از كتاب نیز، عوامل مهم شكل‏گیری نهضت عاشورا و خروج امام حسین (ع) از مدینه به مكه و كربلا تحلیل شده است . بررسی و تحلیل وقایع شب تاسوعا و روز عاشورا و حوادث پس از آن، مباحث پایانی كتاب است .

ارسال به

1 . آذرخشی دیگر از آسمان كربلا

مصباح یزدی، محمد تقی، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، چاپ سوم، 1379، 239ص .

مجموعه چند سخنرانی در تحلیل قیام عاشورا و بیان اهداف امام حسین (ع) از اقدام علیه یزید است . نویسنده به منظور زدودن برخی شبهات موجود راجع به بزرگداشت عاشورا و علل و زمینه‏های بروز آن و گریه و عزاداری بر امام حسین، مجموعه حاضر را تدوین كرده است . وی به روش تحلیلی و با استناد به آیات و احادیث، هدف امام حسین را اجرای حدود الهی و عمل به وظیفه امر به معروف و نهی از منكر دانسته و با اشاره به مندرجات برخی روزنامه‏ها، از مروجان تساهل و تسامح دینی و مردم سالاری كه اعمال خشونت را مطلقا نفی می‏كنند، به شدت انتقاد كرده است .

برخی سرفصل‏های كتاب چنین است: شبهاتی پیرامون عاشورا و بزرگداشت آن، نقش عاشورا در بقای اسلام، زمینه‏های قیام عاشورا، پیشینه تاریخی واقعه عاشورا، زمینه‏های اجتماعی انحراف جامعه، عوامل انحراف جامعه، تشابه جامعه ما با زمان امام حسین (ع)، روش‏های به كارگیری عوامل انحراف جامعه از سوی معاویه، علل و انفعال جامعه در برابر فعالیت‏های معاویه، راه‏های مقابله با عوامل انحراف از جامعه، هدف قیام عاشورا، اصلاح مفاسد هدف اصلی قیام امام حسین (ع)، امر به معروف و نهی از منكر، مصادیق امر به معروف و نهی از منكر به معنی عام، وظایف حكومت و مردم در شرایط حاضر و ...

2 . ارزیابی انقلاب امام حسین (ع) از دیدگاه جدید

شمس الدین، محمد مهدی; مترجم: مهدی پیشوایی، تهران، مؤسسه فرهنگی هنری الست فردا، چاپ اول، 1379، 285ص .

نویسنده در این اثر طی سه بخش اصلی به ارزیابی و تبیین نهضت عاشورا برآمده است . در بخشی از كتاب آمده است: اگر مبدا انقلاب امام حسین (ع) را سال 60 یا 61 هجری بگیریم، سخت اشتباه كردیم. مبدا انقلاب امام حسین (ع) سال 60 هجری نبوده، بلكه سال‏های پس از وفات پیامبر (ص) بود ... ، انقلاب خونین امام حسین (ع) حلقه‏ای از زنجیر حوادث بود كه یك سر آن به فاجعه كربلا و سر دیگر آن به ماجرای سقیفه منتهی می‏شد و این حلقه در كربلا نیز خاتمه نیافت; بلكه سرچشمه انقلاب و قیام‏های خونین دیگری گردید.

نگارنده در بخش نخست «شرایط سیاسی و اجتماعی انقلاب امام حسین (ع)» را ذیل این مقولات بررسی می‏كند: سرچشمه انحراف، منطق سقیفه، روش عمر در تقسیم بیت المال، مسئله شوری، نتایج زیان بار شورا، سیاست مالی و اداری عثمان، تسلط بنی‏امیه، سیاست‏های معاویه، و حكومت معاویه .

در بخش دوم «موجبات و انگیزه‏های انقلاب‏» با مباحثی از این دست ارزیابی می‏شود: روش امام حسین (ع) در برابر یاست‏بنی‏امیه، عواملی كه امام حسین (ع) را وادار به صلح با معاویه كرد، ویژگیهای یزید، عكس العمل امام حسین (ع) در برابر ولیعهدی و بیعت‏با یزید، انگیزه‏های انقلاب امام حسین (ع) از نظر افكار عمومی، و راز مخالفت امام حسین (ع) با حكومت‏یزید و .. .

بخش سوم به تبیین «آثار و نتایج انقلاب امام حسین (ع) در حیات جامعه اسلامی‏» اختصاص یافته است . برخی مباحث این بخش عبارت‏اند از: قطع نفوذ دینی امویان، بیداری مسلمانان، رسوایی یزید، شروع انقلاب‏های زید بن علی، ابی‏السریا، عبدالرحمن ابن اشعث، و قیام مختار و ...

3 . امام حسین (ع) از زبان استاد شهید مرتضی مطهری (ره)

عزیزی، عباس، قم، انتشارات صلاة، چاپ اول، 1381، 415ص .

نویسنده كتاب با الهام از این سخن فقیه فرزانه حضرت امام خمینی (ره) كه آثار استاد شهید مطهری را از مهم‏ترین آثار اسلامی دانسته، استخراج نظرات آن استاد شهید و تدوین و تبویب مجموعه آثار ایشان در باره امام حسین (ع) را سرلوحه كار خویش قرار داده است . این اثر از بیست و پنج فصل تشكیل شده كه عناوین آن عبارت‏اند از:

فضایل امام حسین (ع)، فلسفه قیام امام حسین (ع) آگاهی و اشتیاق امام حسین (ع) به جهاد و شهادت، شخصیت‏حماسی امام حسین (ع)، كربلا تجلیگاه فضائل اخلاقی، نماز و عبادت امام حسین (ع)، خصایص و فضایل اصحاب و یاران امام حسین (ع)، فضایل و مصایب خاندان ابی‏عبدالله الحسین (ع)، ویژگی‏های پیام و شعارهای نهضت‏حسینی، مقایسه شرایط زمانی امام حسن (ع) با امام حسین (ع)، مقایسه مقتضیات و شرایط زمان امام حسین (ع) با سایر ائمه، مقایسه نهضت امام حسین (ع) با سایر نهضت‏ها، تحلیل ماهیت نهضت و حادثه عاشورا، ویژگی‏های مكتب حسینی، درس‏های نهضت عاشورا، رمز جاودانگی نهضت‏حسینی، فلسفه گریستن بر مصایب حسین (ع)، تاثیر خون در اشاعه نهضت‏حسین (ع)، تاثیر و نقش زنان در حادثه كربلا، نقش امام سجاد در تبلیغ نهضت عاشورا، جنبه‏های گوناگون تبلیغ در نهضت‏حسین، بررسی شخصیت پلید قاتلین حسین بن علی (ع)، آثار و نتایج نهضت‏حسین (ع)، تحریفات عاشورا، و فلسفه احیاء فرهنگ عاشورا و اقامه سنت عزاداری .

4 . امام حسین (ع) در جامعه ارغوانی

كتانی، سلیمان ; ترجمه پرویز لولاور، قم، نصر، چاپ اول، 1378، 216ص .

این اثر ترجمه كتاب «الحسین فی حلة البرفیر» نویسنده مسیحی لبنانی، سلیمان كتانی است كه برگردان فارسی آن با عنوان امام حسین (ع) در جامعه ارغوانی سامان یافته است . شیوه نگارش كتاب، تحلیلی و نثر آن توصیفی است . كتاب به تحلیل عوامل و منشا تاریخی نهضت عاشورا پرداخته است . نویسنده در این راستا وقایع تاریخی را از زمان پیامبر (ص) تا پدید آمدن حادثه عاشورا مورد بررسی قرار داده است . در این كتاب تلاشهای منافقان و تعصبات جاهلی و قبیله‏ای از جمله علل محروم شدن اهل‏بیت (ع) از حقوقشان به شمار رفته است .

عناوین مطرح شده در این كتاب عبارتند از: توطئه‏های مخالفان رسالت و امامت در زمان پیامبر (ص) و حجة‏الوداع و سرپیچی از لشكر اسامه، انحراف در مسئله گزینش رهبری و خلافت‏بعد از وفات پیامبر (ص)، چگونگی انتخاب خلفای اول و دوم، شورای شش نفره عمر در محروم كردن اهل‏بیت (ع) از خلافت، خلافت عثمان و تلاش گسترده‏تر امویان در مقاصد غیراسلامی، كارشكنی‏ها علیه استقرار حكومت عادلانه علی (ع)، تحمیل صلح به امام حسن (ع)، جنایات معاویه و یزید و سرانجام پدید آمدن نهضت‏خونین كربلا .

5 . امام حسین (ع) و جاهلیت نو

سلیمانی، جواد، قم، یمین، چاپ اول، 1377، 224ص .

در این كتاب، مؤلف با استناد به یافته‏های گذشتگان، ضمن بررسی مبانی و ریشه‏های نهضت‏سیدالشهداء (ع) از تجدید حیات جاهلیت در عصر آن بزرگوار و نحوه برخورد آن حضرت با این پدیده شوم سخن به میان آورده است . كتاب متشكل از دو بخش اصلی است . در بخش اول، مؤلف سیمای جامعه را در چهار مقطع: تاریخ جاهلیت، عصر بعثت، دوران حكومت‏سه خلیفه اول و دوران حكومت فرزندان ابوسفیان بررسی نموده و در بخش دوم موضع امام حسین (ع) در برابر جهل آن دوره شرح داده شده است .

6 . انقلاب عاشورا

مهاجرانی، سید عطاءالله، تهران، اطلاعات، چاپ پنجم، 1378، 229ص .

این كتاب مبانی اعتقادی و زمینه اجتماعی و سیاسی فاجعه عاشورا و نیز مبانی سلطنت و مشروعیت‏حكومت معاویه و یزید را جستجو می‏كند. به اعتقاد نویسنده، عاشورا چهره اسلام و جامعه اسلامی و ساختار حكومت‏بنی‏امیه را عمیقا دگرگون كرد. وی می‏افزاید: هیچ كس مثل امام حسین (ع) عمق جانها و جامعه را تكان و تغییر نداده است . بر همین مبنا نویسنده، فاجعه كربلا را انقلاب می‏داند و عنوان كتاب خود را انقلاب عاشورا می‏نامد.

كتاب پس از یك مقدمه كوتاه، در هشت فصل و به این ترتیب تنظیم شده است: 1 - ریشه‏ها; 2 - دگرگونی باورها و ارزشها; 3 - ماهیت و مبانی ساختار سلطنت معاویه; 4 - سلطنت معاویه و سب علی (ع) ; 5 - ولایتعهدی یزید; 6 - مرگ معاویه; 7 - طلایه انقلاب; 8 - انقلاب عاشورا، كتاب با توجه به منابع تاریخی، نشان می‏دهد كه بنی‏امیه - به ویژه معاویه و یزید - نه تنها با علی و آل علی بلكه با پیامبر اسلام و قرآن سر ستیز داشتند و به شخص پیامبر اسلام عناد می‏ورزیدند و گاهگاهی كه فرصت می‏یافتند این عناد را بروز می‏دادند. در عین حال، آنان همواره از اسلام و قرآن مانند یك ابزار بیشترین استفاده را می‏كردند و تا آنجا كه می‏توانستند از اسلام چهره‏ای غبار آلود و وارونه به مردم نشان می‏دادند و همیشه در تحریف مفاهیم و اصول اسلامی می‏كوشیدند. در چنین شرایطی همه تلاش معاویه و سپس یزید این بود كه حضرت حسین (ع) با بیعت كردن، اسلام اموی را به جای اسلام نبوی به رسمیت‏بشناسند و به آن مشروعیت‏ببخشند ولی از آنجا كه امام حسین (ع) این كار را مساوی با نابودی اسلام می‏دید، هرگز به آن تن نداد تا به شهادت رسید.

7 . انگیزه قیام امام حسین (ع)

ضیائی بیگدلی، محمد حسین، قم، انتشارات دارالعلم، چاپ اول، 1374، 213ص .

این اثر مجموعه‏ای است كه به بررسی انگیزه‏های قیام امام حسین (ع) می‏پردازد. برخی عناوین كتاب عبارت‏اند از: وظایف اولیه پیشوایان مذهب اسلام، خلافت امام حسین (ع)، جریان بیعت‏با یزید، نگاهی به شخصیت والای امام حسین (ع)، مرگ معاویه و جانشینی یزید، كردار و گفتار یزید ... ، وظیفه امام حسین (ع) و قیام در برابر یزید، رشحاتی از انگیزه این قیام، تصمیم امام (ع) به خروج از مدینه، اعزام مسلم بن عقیل به كوفه از سوی امام حسین (ع)، عزیمت امام حسین (ع) از مكه به عراق، توقف امام (ع) در كربلا، جریان شب عاشورا، روز عاشورای حسینی، فشرده‏ای از وقایع بعد از شهادت امام حسین (ع)، قیام امام حسین (ع) از دیدگاه مورخ مسیحی و ... .

8 . انگیزه‏های قیام عاشورا

دشتی، محمد، قم، مؤسسه تحقیقاتی امیرالمؤمنین (ع) چاپ اول، 1376، 250ص .

در زندگی فردی و اجتماعی انسانها همواره تحولات و دگرگونیهای فراوانی رخ می‏دهد كه بسیاری از آنها قابل ارزیابی و دقت است، و برای آیندگان بهترین آموزگار و معلم ارزشهاست، و برای پندآموزان و انسان‏های تشنه حقیقت، عبرت‏آموز است كه نباید از كنار حوادث و رویدادهای تاریخی گذشتگان به سادگی عبور كرد. حادثه عظیم عاشورای حسینی نیز یكی از تحولات مهم سیاسی تاریخی بشریت، و یكی از رویدادهای بی نظیر در تداوم خط رسالت پیامبران آسمانی است كه باید به درستی تجزیه و تحلیل گردد. و به خوبی مورد ارزیابی قرار گیرد، و علل و انگیزه‏های آن، با روش‏های صحیح تحقیق، كشف و شناسایی شود تا همواره بهترین الگو و عالیترین سمبل آزادگی و روشن‏ترین راه آزادی باقی بماند و بشریت را به راه نجات و امیدواری، به تكامل و رستگاری رهنمون گردد.

با بررسی صحیح تحولات بشری و قیام‏ها و نهضت‏های سیاسی، عوامل گوناگونی را می‏توان كشف و شناسایی كرد مانند: علل و عوامل سیاسی، علل و عوامل حكومتی، علل و عوامل جغرافیایی، علل و عوامل روانی و اخلاقی، علل و عوامل نظامی و توسعه‏طلبی‏های میلیتاریستی، علل و عوامل اقتصادی، علل و عوامل علمی و فرهنگی از این رو ارزیابی قیام عاشورا، از یك هدفداری خاصی برخوردار است و انواع پیام‏های ارزنده سیاسی، معنوی، عقیدتی را به همراه می‏آورد، عبرت‏آموز و سرنوشت‏ساز است، الگوی آزادگان و سمبل آزادی است، محرومان را به مبارزه و تلاش وا می‏دارد و روح ظلم ستیزی و شهادت‏طلبی را تقویت می‏كند.

در آن روزگاران حساس، یزید با اراده و اختیار برای استحكام حكومت‏خود، و تداوم هواپرستی و سلطه‏گری امویان، خود را از انجام آن همه جنایات ناگزیر می‏شمارد تا منافع امویان را با تهاجم به عترت پیامبر (ص) و نابودی اركان دین تامین كند. و امام حسین (ع) نیز در آن مقطع زمانی خاص، با اراده و آگاهی، با انتخاب و آزادی، دفاع از دین و امت اسلامی را بر می‏گزیند، و آگاهانه شهادت را می‏طلبد، و به همه دین خواهان و تشنگان آزادی نامه می‏نویسد، پیام می‏دهد كه راه حفظ دین و سلامت قرآن، امروز در سایه قیام و شهادت است .

عناوین مطرح شده در این كتاب عبارت‏اند از: مسئله تحلیل تاریخ، تحقق سیستم حكومت اسلامی ... ، تحقق شرائط رهبری، مبارزه با روش‏های دروغین انتخاب رهبری، حاكمیت دوباره جاهلیت، مبارزه با حاكمیت‏باطل، دفاع از سلامت دین، دفاع خونین و حل بن‏بست‏ها، مبارزه با خودپرستی‏ها، مبارزه با مفاسد اخلاقی، مبارزه با روح ذلت پذیری، زنده نگهداشتن سنت و احكام الهی .

9 . بررسی اثرات قیام امام حسین (ع) در فقه سیاسی شیعه

شیركش، هیثم، پایان‏نامه كارشناسی ارشد، دانشگاه تهران، دانشكده الهیات و معارف اسلامی، 1379، 178ص .

هدف نویسنده بررسی برخی از ابعاد نهضت امام حسین (ع) در فقه سیاسی شیعه و گشودن راهی برای علاقمندان به مباحث اجتماعی فقهی بوده است . وی با بهره‏گیری از منابع فقهی، تاریخی و تفسیری و با استناد به نظر فقها، به دست آوردهای این نهضت عظیم در فقه سیاسی پرداخته و مسئله قیام امام حسین (ع) را در فقه مورد بررسی قرارداده است . برخی از عناوین مورد بحث چنین است: تعریف فقه سیاسی و برخی از مصادیق آن، اوضاع معاصر قیام امام حسین (ع)، علل قیام امام حسین (ع) از دیدگاه امام خمینی، فقه عاشورایی امام خمینی، ادله مشروعیت قیام علیه حكام جور، چرا امام حسین (ع) راه تقیه را در پیش نگرفت؟ ، تقیه در احكام، مهادنه (متاركه جنگ)، هدنه در متون فقهی .

10 . پس از پنجاه سال پژوهشی تازه پیرامون قیام حسین (ع)

شهیدی، سیدجعفر، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ بیست و سوم، 1378، 216ص .

این اثر با شیوه‏ای تحلیلی نگارش یافته است و هدف از آن، كاوش در علل و عوامل پیدایش حادثه عاشورا در لابه لای گزارش‏های تاریخی است . اهم عناوین آن عبارت‏اند از: بررسی اوضاع سیاسی و اقتصادی و بافت قومی نژاد عرب و تضادهای دو تیره بزرگ عدنانی و قحطانی و شعبات آن از قبل از اسلام تا سال 61ق، و ادامه تنش‏های قومی پس از سال 61، اثرات ظهور اسلام در جزیرة العرب و خارج آن، رواج شبهات كلامی، بر اثر نفوذ فرهنگ‏های فلسفی و كلامی بلاد مفتوحه، رقابت مراكز قدرت در پنج‏شهر مهم آن روز مكه و مدینه و بصره و كوفه و دمشق، آثار فرهنگی بجامانده از تضادهای لخمیان و غسانیان در عراق و شام، تحلیل قیام حسینی از آغاز بیعت‏خواستن یزید در مدینه و تا پایان و شهادت آن حضرت و اسارت خاندان عترت (ع)، رسوایی ستمگران و انتقام الهی از آنان، روند تحول سیاسی و اثرات دراز مدت قیام عاشورا در جهان اسلام، از جمله در دوره بنی‏امیه و بنی‏عباس و گستره تاریخ .

11 . پیامهای عاشورا

محدثی، جواد، قم، پژوهشكده تحقیقات اسلامی نمایندگی ولی‏فقیه در سپاه - مدیریت تحقیقات عاشورا، چاپ سوم، 1381، 255ص .

شناخت عمیق زندگانی امام حسین (ع) و نهضت عاشورا و تجزیه و تحلیل ابعاد گوناگون آن از نیازهای قطعی جامعه اسلامی است . در این راستا مقرر گردید یك سلسله تحقیقات گسترده و عمیق پیرامون ابعاد زندگانی و قیام امام حسین (ع) زمینه‏ها و پیامدهای آن صورت پذیرد. مدیریت تحقیقات عاشورا در پژوهشكده تحقیقات اسلامی سپاه بر آن شد تا دراین میان گام نخست را بر دارد و آنچه را از گنجینه معارف عاشورا در این جهت‏برداشت می‏شود به نسل پویای انقلاب اسلامی عرضه كند. این اثر یكی از كارهای جنبی تدوین «دائرة المعارف امام حسین (ع)» است كه با همكاری جمعی از پژوهشگران در مركز تحقیقات اسلامی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در دست اجراست .

نویسنده دراین مجموعه جهت استخراج این درسهاو پیامها از مطمئن‏ترین راهها از جمله سخنان و خطبه‏های امام حسین (ع) و یاران شهید و بازماندگان شهدا، عملكرد، رفتار و شیوه عملی سیدالشهدا و اصحاب و خاندان او; متون و منابع معتبر تاریخی و دینی مربوط به عاشورا استفاده كرده است .

عناوین كلی موضوعات از این قرارند: پیامهای اعتقادی، پیامهای اخلاقی، پیامهای زندگی بخش، پیامهای عرفانی، پیامهای تاریخی، پیامهای سیاسی، پیامهای احیاگری و پیامهای بانوان .

در بخش پیامهای سیاسی عناوینی چون ولایت و رهبری، تولی و تبری، امر به معروف و نهی از منكر، عدالتخواهی، باطل ستیزی، جهاد اصلاح و ... مورد بررسی قرار گرفته است .

12 . پیامهای عاشورا (و جایگاه آن در نهج‏البلاغه)

دشتی، محمد، قم، مؤسسه تحقیقاتی امیرالمؤمنین (ع)، چاپ دوم، 1376، 181ص .

حادثه بزرگ عاشورا در شرایطی تحقق پذیرفت، كه مصلحان اجتماعی از درمان و اصلاح جامعه اسلامی ناامید شده و فكر می‏كردند راه چاره‏ای وجود ندارد. حماسه عظیم عاشورا به بشریت‏سرگردان و درمانده كه در برابر قدرتهای بزرگ سلطه گر افسون شده بودند، راهی را نشان داد كه حركت‏آفرین و نورانی و جاودانه بود و پیام داد كه: «مرگ سرخ به از زندگی ننگین است‏».

خونی را در عروق بی رمق بشریت تزریق كرد كه هرگز از حركت‏باز نایستاد. شوری در دلهای آزادگان و تشنگان حقیقت نهاد كه هرگز به سردی نگرایید. شعوری به مغزها داد كه همواره راه خونین شهادت را پر رهرو نگهدارند. نوری را در قلبها تاباند كه هرگز به خاموشی نگرائید. عواطفی را در بشریت‏خسته از انواع ستم برانگیخت كه همواره در تكاپوست و هراسی را درعمق وجود سلطه گران تاریخ ایجاد كرد كه همواره در وحشت و اضطرابند.

پس باید به ارزیابی هماره این حقیقت پرداخت . باید ابعاد ژرف آن را به ارزیابی مدام گذاشت، باید لحطه‏ای از حماسه خونین عاشورا غفلت نكرد. باید انگیزه‏های سامان دهنده آن را دانست، باید پدید آورندگان ایثارگر آن را شناخت . باید امام عشق را در جاذبه‏های جاودانه عاشورا پیدا كرد. كه یكی از آن نگاه‏ها و نگریستن‏ها ارزیابی پیامهای حماسه عاشورا است . اگر پیام‏های عاشورا را بشناسیم و در زندگی خود بكار گیریم. همواره در اردوی حضرت اباعبدالله (ع) می‏توانیم وارد شویم و در برابر هر ستمكاری بخروشیم و با دیگر آزادگان شهادت طلب بجوشیم و هماره از كاسه عشق حسینی در كربلائی به دست همه تاریخ، زلال قیقت‏بنوشیم و تا تجلی دولت‏حضرت یار (عج) در نفی بردگی‏ها، ذلت و خواریها بكوشیم.

عناوین و موضوعات كتاب بدین قرارند: پاسداری از دین، زنده نگهداشتن سنت پیامبر (ص)، زنده نگهداشتن امر به معروف و نهی از منكر، تحقق مراحل نظارت ملی، انجام روشهای امر به معروف، اصلاح جامعه اسلامی، آینده نگری (زنده نگهداشتن فرهنگ انتظار و رجعت)، زنده نگهداشتن احكام قرآن، حفظ جایگاه رهبری در اسلام (دفاع از ولایت عترت)، شهادت‏طلبی .

13 . پیامدهای عاشورا

اردكانی، سیدابوالفضل، قم، مركز تحقیقات اسلامی نمایندگی ولی فقیه در سپاه; انتشارات، منبع، چاپ اول، 1380، 366ص .

این كتاب عمدتا به وقایع و حوادث پس از شهادت امام حسین (ع) و یارانش اختصاص دارد. نگارنده، ضمن شرح كوتاهی از قیام خونین عاشورای حسینی، پیامدهای بعدی آن: یعنی ظهور نهضت‏ها، شورش‏ها و قیام‏های مختلف را بررسی كرده است; از جمله: شورش حجاز، قیام عراق، قیام مختار بن ابی عبیده ثقفی، قیام زید بن علی (ع)، قیام در ایران (خراسان) و سقوط امویان.

14 . پرتوی از عظمت امام حسین (ع)

صافی گلپایگانی، لطف الله، قم، حضرت معصومه (ع)، چاپ اول، 1379، 472ص .

این اثر پژوهشی است توصیفی و تحلیلی در باره شخصیت و قیام امام حسین (ع) . نویسنده در آغاز به كتابهایی كه در باره قیام امام نوشته شده، اشاره و گفته است: امروزه بیشتر از تحلیل حوادث و علل و نتایج آن سخن می‏رود، حال آنكه درگذشته بیشتر به توصیف حوادث پرداخته می‏شد. آن گاه نویسنده افزوده است: كتابهایی كه شامل تحلیل تاریخی حوادث كربلا می‏باشد، نسبت‏به كتابهایی كه متن حوادث را نگه‏داری كرده، بسیار كم است . در عین حال اهمیت كتابهایی كه متن حوادث را نگه داشته‏اند در نزد ما محفوظ است .

مطالب كتاب در چهار بخش تنظیم شده است: شخصیت و فضایل حسین علیه السلام، بنی‏هاشم و بنی‏امیه، علل قیام حسین علیه السلام، نتایج و فواید قیام حضرت ابی‏عبدالله الحسین علیه السلام.

در بخش اول پاره‏ای از احادیث پیامبر در باره امام حسین آورده و سپس به برخی از ویژگیهای او (مكارم اخلاق، علم، عدالتخواهی، شجاعت و . .). اشاره شده است .

بخش دوم در باره كارنامه بنی‏امیه است و در آن از رزایل معاویه و یزید سخن رفته است .

بخش سوم به علل قیام امام حسین (ع) اختصاص داده شده و استقبال از شهادت، امر به معروف و ... در شمار علل قیام شمرده شده است .

نویسنده در این بخش كوشیده است ثابت كند كه تشكیل حكومت اسلامی، با همه اهمیت آن، در آن دوره ممكن نبود و امام برای آن قیام نكرد.

سرانجام در بخش چهارم كتاب از نتایج و فواید قیام امام حسین (ع) سخن رفته است; از جمله: نجات اسلام، بیداری شعور دینی، محبوبیت اهل‏بیت و عزت بازماندگان، محكومیت‏بنی‏امیه در افكار عمومی .

15 . پیرامون حماسه عاشورا

شفیعی، سید محمد، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، مركز چاپ و نشر، 1374 .

این اثر دارای یك مقدمه به قلم حضرت آیة‏الله فاضل لنكرانی پیرامون «آگاهی امام حسین (ع) از شهادت خود در سفر به سوی كربلا» است كه با استفاده از منابع مهم و معتبر به اثبات این قضیه می‏پردازد. نویسنده در پیشگفتار با توجه به فرمایشات حضرت امام‏خمینی مطالبی پیرامون اهمیت زنده نگهداشتن حماسه عاشورا بیان می‏كند.

این اثر در یازده فصل مطالبی را پیرامون قیام امام حسین (ع) اختصاص داده است كه اهم عناوین آن چنین است: قیام امام حسین (ع) زمینه‏ها و مسائل مربوط به قبل از قیام و فساد و فتنه انگیزی حكومت‏بنی‏امیه، اسوه‏های بیداری و یاران با وفای امام، تاریخ سازان و چهره‏های برتر عاشورا، پیمان شكنان منافق و نقابدار، وضعیت اسرا در شام و مدینه، اربعین حسینی، موضع‏گیری‏های یزید و كارگزارانش . در ادامه دستاوردهای قیام امام حسین (ع) و برخی قیامهای پس از آن را مورد اشاره قرار می‏دهد.

16 . پیشینه عاشورا (از خون محراب تا محراب خون)

رویكردی تحلیلی به تحولات اجتماعی - سیاسی عراق و حجاز از سال چهل تا شصت هجری .

اسدی، محمد، مترجم: حجت الله جودكی، تهران، مؤسسه فرهنگی انتشاراتی تبیان، چاپ اول، 1379، 250 ص .

علل و زمینه‏های پیدایش واقعه كربلا را مورد تحلیل قرار می‏دهد. نویسنده به روش توصیفی و تاریخی و با استفاده از كتب معتبر تاریخی و جغرافیایی، تحولات اجتماعی و سیاسی جاری عراق به ویژه كوفه و بصره طی بیست‏سال (از41 - 61هجری) را عرضه می‏دارد. در ادامه از حوادثی نظیر مرگ معاویه، نامه‏های كوفیان به امام حسین (ع) و عوامل رویگردانی مردم كوفه از همكاری با امام حسین (ع) بحث می‏كند. در پایان، موافقان و مخالفان قیام عاشورا و اسامی شهیدان كربلا ذكر شده است .

17 . تكرار پذیری حادثه كربلا

رستم نژاد، مهدی، قم، یاقوت، چاپ اول، 1380، 136ص .

در این كتاب نخست‏با استناد به آیاتی از قرآن كریم در باره آزمایش الهی و انواع آن سخن به میان آمده، سپس طی سه فصل، «ولایت‏ستیزی‏» ، «دین ستیزی‏» و «تقدس زدایی‏» به بیان توطئه‏های منافقان در صدر اسلام علیه امام علی (ع) و تقدس زدایی از اصل «ولایت‏» می‏پردازد و سیر انحراف جامعه را از اسلام اصیل تا رویارویی با امام (ع) مورد كنكاش قرار می‏دهد. آن گاه با مقایسه زمان حال با عصر امام حسین (ع)، موضوع «تكرار پذیری حادثه كربلا» را در عصر حاضر بررسی می‏كند، و در پایان نتیجه می‏گیرد. كه با بررسی تاریخ صدر اسلام، خصوصا حوادث پس از ارتحال پیامبر عظیم‏الشان (ص) تا رویداد عاشورا نشان می‏دهد، چگونه اعمال سیاست‏های چهارگانه (ولی ستیزی، ولایت‏ستیزی، دین ستیزی و تقدس زدایی) جامعه آن روز را به سراشیبی سقوط و انحطاط كشاند، به گونه‏ای كه تنها پس از گذشت نیم قرن از ارتحال پیامبر اكرم (ص)، از اسلام جز پوسته‏ای نازك باقی نمانده بود. در واقع، مطالعه در تاریخ همه ملل و نحل، نشانگر همین واقعیت است . استمرار ستیز با ارزشهای اخلاقی و معنوی در یك جامعه، به سرعت ریشه‏های فضیلت و معنویت را می‏خشكاند و جامعه در دامن بحران معنویت و فروپاشی ارزش‏ها می‏لغزد. متاسفانه امت اسلام نیز، پس از رحلت پیامبر بزرگوار (ص) به این سرنوشت دچار شد.

18 . جام عبرت

بررسی عملكرد عوام و خواص در حادثه عاشورا با تكیه بر بیانات مقام معظم رهبری «مدظله العالی‏» .

اسحاقی، سید حسین، قم، بوستان كتاب قم، چاپ اول، 1380، 240ص .

مقام معظم رهبری در تحلیلی جامعه‏شناختی از حادثه عاشورا، به نقش دو گروه خواص و عوام در این رویداد جان‏گداز اشاره كرده‏اند. خواص، گروه پیش رو، اندیشه‏گرا و تحلیل‏گراست و عوام، گروه پیرو، احساس‏گرا و تقلید گر كه از رویدادها اثر می‏پذیرد. در این میان، می‏بینیم كه دنیا گرایی، پیروی از شهوت‏ها و دوری از یاد خدا سبب می‏شود خواص هوادار حق به گروه باطل بپیوندند و با توجیه دینی كرداد خویش، عوام زود باور را به جنگ با فرزند پیامبر اسلام بكشانند. بررسی نقش و رفتار خواص و عوام در حادثه كربلا، روشن‏گر، بسیاری از حوادث واقعه و جام عبرتی برای همگان خواهد بود.

این اثر در چهار بخش تنظیم شده است . بخش اول و دوم كتاب مربوط به طرح و بررسی عملكرد و وظایف خواص و عوام در صحنه عاشورا است كه طی آن از ریشه‏های انحراف و خشكاندن كژروی‏ها سخن به میان آمده است . در بخش سوم، شامل، توضیح آموزه‏ها و عبرت‏های عاشورا بوده، در بخش پایانی از رسالت آگاهان و خواص و اتخاذ الگوی صحیح در تبلیغ، نكاتی مطرح گردیده است .

19 . جامعه‏شناسی قیام امام حسین (ع) و مردم كوفه

باقی، عماد الدین، تهران، نشر نی، چاپ اول، 1379، 96ص .

كتاب حاضر، مجموعه سه مقاله در باب قیام امام حسین (ع) است كه مقاله اول به تبیین جامعه‏شناسی قیام آن حضرت اختصاص دارد. در مقاله دوم، نویسنده كوشیده است، پیامدها و كاركردهای این قیام را بررسی و ارزیابی كند، مقاله سوم نیز در تكریم و بزرگداشت اربعین حسینی نوشته شده است . این مقالات به ترتیب در سال‏های 1374، 1375 و 1376 به رشته تحریر در آمده و بخش‏هایی از آن، پیش از این در روزنامه نشاط به چاپ رسیده است .

ارسال به

از مسائلی كه در جوامع بشری مطرح بوده و برای حاكمیّت آن تلاش و كوشش بسیاری انجام شده، بحث "عدالت اجتماعی" است كه تحقّق آن به صورت واقعی و فراگیر، از اهداف اصلی حكومت اسلامی است.

از آن‏جا كه تحقّق عدالت اجتماعی با شناخت آن به صورت صحیح، توأم است، تهیه كتابنامه عدالت اجتماعی، ضروری است.

برای تهیه این كتابنامه، از كتابخانه‏های دبیرخانه مجلس خبرگان رهبری، كتابخانه دفتر همكاری حوزه و دانشگاه، كتابخانه پژوهشكده باقرالعلوم(ع)، كتابخانه تخصّصی تاریخ اسلام و ایران، كتابخانه مركز فرهنگ و معارف قرآن، كتابخانه فیضیّه، كتابخانه آستانه مقدّسه قم، كتابخانه دفتر تبلیغات اسلامی و كتابنامه هادی و موسوعه مصادر النظام الإسلامی استفاده شده است. در هر مورد، نام كتابخانه مورد نظر، آورده شده.

نام اختصاصی كتابخانه‏ها، در بخش كتاب‏شناخت حكومت علوی آمده است.

كتابهای فارسی

آثار اخلاقی فقر از دیدگاه نهج‏البلاغه، محمّد مرتضایی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1365ش، ص‏63 ـ 72 (نیاز و عدالت اجتماعی).

آزادی‏های عمومی و حقوق بشر منوچهر طباطبایی، تهران، انتشارات دانشگاه،

 |235|

1370ش، وزیری، 240ص، (ك همكاری‏).

آموزش برای توسعه جرج ساخارو پولوس و مورین وودهال، ترجمه پریدخت وحیدی و حمید سهرابی، تهران، سازمان برنامه و بودجه، 1370ش، وزیری، ص‏395ـ347 (عدالت در سرمایه گذاری آموزشی)، (ك همكاری‏).

ابن‏خلدون و علوم اجتماعی جواد طباطبایی، تهران، انتشارات طرح نو، 1374ش، رقعی، ص‏292ـ257 (نظریه عدالت در اندیشه ابن‏خلدون)، (ك همكاری‏).

اخلاق كارگزاران در حكومت اسلامی عبداللَّه جوادی آملی، تهران، مركز نشر فرهنگی رجاء، 1372ش، ص‏183ـ171 (عدالت اجتماعی)، (ك خبرگان‏).

ارتباط انسان و اسلام سیّدضیاءالدین تویسركانی، تهران، كتابفروشی اسلام، ص‏44ـ26 (عدالت اجتماعی و عدل)، (ك دفتر).

اسلام پرچمدار مساوات اجتماعی ابوذر ورداسبی، انجمن كارگران و دانشجویان، انتشارات نوفل لوشاتو، رقعی، 31ص، (ك فرهنگ‏).

اسلام و اندیشه توحیدی سیّدمحمّد برهانی، تهران، رسالت قلم، 1362ش، ص‏49ـ41 (عدالت اجتماعی و تفكر)، (ك سپاه‏).

اسلام و حقوق بشر مارسل بوازار، ترجمه محسن مؤیّدی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1358ش، رقعی،ص‏44 ـ 60 (آزادی و عدالت)، (ك فیضیه و ك همكاری‏).

اسلام و سرمایه‏داری ماكسیم رودنسون، تهران، نشر سپهر، 1358ش، ص‏49ـ40 (عدالت اجتماعی و مالكیت)، (ك دفتر و ك همكاری‏).

اسلام و نظام اقتصادی محمّدیوسف حریری، تهران، امیری، 1362ش، ص‏339ـ114 (نظریه توزیع)، (ك همكاری‏).

اشتغال توزیع، درامد و استراتژی توسعه جمعی از نویسندگان، ترجمه عزیز كیاوند، تهران، سازمان برنامه و بودجه، 1369ش، ص‏99ـ41 (توسعه، تعدیل، توزیع)، (ك‏همكاری‏).

اصول عدالت اجتماعی محمّد محمّدی‏گیلانی، تهران، جهان آرا، 44ص، (هادی‏).

اصول عقاید محسن قرائتی، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، 1373ش، وزیری، ص‏146ـ101 (عدالت اجتماعی)، (ك پژوهشكده‏).

 |236|

اقتصاد اجتماعی حسن توانایان‏فرد، تهران، انتشارات میلاد، 1375ش، رقعی، ص‏116ـ76 (عدالت اجتماعی)، (ك همكاری‏).

اقتصاد در فقه اسلامی سیّدجعفر حسینی و محمّد قاضی‏زاده، تهران، دارالكتب اسلامیه، 1370ش، وزیری، ص‏365ـ322 (عدالت اجتماعی)، (ك همكاری‏).

اقتصاد در مكتب اسلام سیّدموسی صدر، تهران، انتشارات جهان آرا، رقعی، ص‏50ـ39 (توزیع قدرت)، (ك همكاری‏).

اقتصاد صدر اسلام سیّدكاظم صدر، تهران، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی، 1374ش، وزیری، ص‏340ـ313(عدالت و مساوات و رفاه اجتماعی)، ص‏145ـ144 (عدالت اجتماعی)، (ك تاریخ‏).

امام علی، صدای عدالت انسانی جرج جرداق، ترجمه سیّدهادی خسروشاهی، قم، نشر خرّم، 1375ش، رقعی، ج‏3، ص‏90ـ35 (مسأله آزادی وبرابری و...)، (ك تاریخ‏).

اندیشه‏های فقهی سیاسی امام خمینی كاظم قاضی‏زاده با همكاری سعید ضیایی‏فر، تهران، مركز تحقیقات استراتژیك ریاست جمهوری، 1377ش، وزیری، ص‏429ـ377 (عدالت اجتماعی)، (ك خبرگان‏).

انقلاب بزرگ طه حسین، ترجمه سیّد جعفر شهیدی، تهران، انتشارات كتابهای ایران، 1366ش، ص‏8 ـ 22 (عدالت سیاسی و اجتماعی در اسلام)، (ك دفتر).

بررسی اجمالی مبانی اقتصاد اسلامی مرتضی مطهری، تهران، انتشارات حكمت، 1403 ق، رقعی، 416 ص، (ك همكاری، و ك فرهنگ‏).

بررسی تطبیقی مفهوم عدالت از دیدگاه افلاطون و فارابی(پایان‏نامه كارشناسی ارشد) محسن حافظی‏فر، دانشگاه امام صادق‏علیه‏السلام، استاد راهنما: علی اصغر حلبی، استاد مشاور: عبدالعلی بیگدلی، 1375ش، 77ص،(ك خبرگان‏).

برداشتی از جامعه و سنن اجتماعی در قرآن محمّدجعفر نجفی‏ علمی، سازمان چاپ وانتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1371ش، وزیری، ص‏139ـ134 (عدالت اجتماعی اسلام)، (ك فرهنگ‏).

تاریخ عقاید اقتصادی فریدون تفضّلی، تهران، انتشارات دانشگاه ملّی ایران، وزیری، ج‏1، (ك همكاری‏).

 |237|

تأمین اجتماعی مهدی طائب، مشهد، بنیاد فرهنگی رضوی، 1368ش، وزیری، 304ص، (ك همكاری‏).

تأمین اجتماعی در اسلام مالك محمودی و ابراهیم بهادری، تهران، مسجد الغدیر، 1365ش، وزیری، 350ص، (ك همكاری‏).

تئوری اقتصاد خرد جیمز.م. هندرسن و ریچارد.ا. كوانت، ترجمه مرتضی قره‏باغیان و جمشید پژویان، تهران، مؤسّسه خدمات فرهنگی رسا، ص‏460ـ447 (توابع رفاه اجتماعی)؛ ص‏253ـ199 (تعادل بازار) و ص‏3370ـ337 (تعادل در چند بازار)، (ك همكاری‏).

تحقیق در دو نظام حقوق جهانی بشر از دیدگاه اسلام و غرب و تطبیق آن دو با یكدیگر استاد محمّدتقی جعفری، تهران، دفتر خدمات حقوقی و بین المللی جمهوری اسلامی ایران، 1370ش، ص‏502ـ384 (آزادی و حق و مساوات)، (ك همكاری‏).

توازن ثروت در حكومت اسلامی محمّدابراهیم جنّاتی، احمد صادقی‏اردستانی، قم، انتشارات حاذق، 1361ش، 328ص، (ك پژوهشكده‏).

حقوق اساسی دكتر جعفر بوشهری، تهران، دانشكده علوم اداری و مدیریّتبازرگانی، وزیری، ص‏36ـ27 (حقوق ناشی از اجرای عدالت) و ص‏47ـ37 (حقوق مالی)، (ك همكاری‏).

حقوق فطری یا مبانی حقوق بشر علی‏اصغر مدرّس، تبریز، انتشارات نوبل، 1375ش، وزیری، ص‏329ـ309 (حقوق و عدالت)، (ك همكاری‏).

حكومت در اسلام (مقالات چهارمین كنفرانس اندیشه اسلامی)، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، 1364ش، ص‏429ـ419 (عدالت در حكومت اسلامی)، (ك خبرگان‏).

جامعه توحیدی اسلام و عدالت اجتماعی مصطفی السباعی، ترجمه سیّد علی‏محمّد حیدری، تهران، حكمت، 1357ش، وزیری، 284ص، ص‏102، 113(عدالت اجتماعی و مبادی مالكیت)، (ك پژوهشكده و ك دفتر).

جامعه متموّل جان كنت گال برایت، ترجمه سیّد حسین شجره، تهران، دانشگاه تهران، 1340ش، ص‏271ـ253 (نظریه عدالت اجتماعی).

جزمیّت فلسفه حزبی(نقدی بر كتاب اسلام در ایران)، ابوذر ورداسبی، تهران، انتشارات قلم، 1357ش، رقعی، ص‏176ـ144 (اسلام، پرچمدار مساوات اجتماعی)، (ك‏فیضیه‏). رك: شماره 8.

 |238|

جهان بعد از ظهور یا قرون بی نهایت محمّد خادمی‏شیرازی، تهران، مؤسّسه نشر و تبلیغ، 1365ش، ص‏143ـ134 (تأمین عدالت اجتماعی).

درامدی بر اقتصاد اسلامی همكاری حوزه و دانشگاه، تهران، سمت، وزیری، ص‏97ـ81 (توزیع و حق)، (ك همكاری‏).

درامدی بر حقوق اسلامی همكاری حوزه و دانشگاه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1364ش، وزیری، ص‏287ـ233 (حق و آزادی) و ص‏232ـ192 (عدالت)، (ك همكاری‏).

درسهایی از قرآن محسن قرائتی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1365ش، رقعی، ص‏204ـ144 (عدالت اجتماعی) (ك فرهنگ‏).

سیاست اجتماعی در كشورهای در حال توسعه آرتور.ا. لیوتیگستون، ترجمه حسینعظیمی، تهران، وزارت برنامه و بودجه، 1368ش، وزیری، ص‏68 ـ 83 (رفاه اجتماعی)، (ك همكاری‏).

سیاست از دیدگاه اسلام سیّدمحمّد شیرازی، ترجمه سیّدمحمّد فالی، 1409 ق، ج‏2، وزیری، ص‏22ـ16 (عدالت و رفاه)، وص‏263ـ233 (آزادی)، (ك‏خبرگان‏).

سیاستهای مقایسه‏ای عبدالعلی قوام، تهران، سمت، 1373ش، وزیری، ص‏146ـ134 (توزیع قدرت سیاسی)، (ك همكاری‏).

سیری در اندیشه‏های اجتماعی مسلمین محمود نفیسی(تقی‏زاده)، تهران، انتشارات امیری، 1368ش، وزیری، ص‏57ـ56 (عدالت اجتماعی از نظر فارابی)، (ك همكاری‏).

روش‏های تحقیق در علوم تربیتی و اجتماعی جان بست، ترجمه حسن پاشا شریفی و نرگس طالقانی، تهران، رشد، 1367ش، وزیری، ص‏274ـ248 (عدالت اجتماعی و امنیت)، (ك پژوهشكده و ك همكاری‏).

طرح و مبانی اقتصاد در قرآن مسعود دهش‏ور و حمیدرضا شیرازی و محمود مقدّسی، تهران، مؤلفان، 1366ش، وزیری، (ك فرهنگ‏).

عدالت اجتماعی محسن قرائتی، قم، مؤسّسه در راه حق، رقعی، 74 ص، (ك‏پژوهشكده‏).

عدالت اجتماعی تبعیضات نژادی مسائل اقتصادی (خطبه‏های نماز جمعه)، هاشمی 

 |239|

رفسنجانی، تهران، دفتر نمایندگی سازمان تبلیغات و سازمان صنایع ملی، 1362ش، رقعی، ج‏4 و 5، 180ص، (ك پژوهشكده‏).

عدالت اجتماعی سیّد قطب، ترجمه محمّدعلی گرامی و سیّدهادی خسروشاهی، قم، كتابفروشی مصطفوی، 1346ش، رقعی، 515ص، (ك خبرگان‏).

عدالت و آزادی سیّدعلی محمودی، تهران، مؤسّسه فرهنگی اندیشه معاصر، 1376ش، رقعی، 182ص، (ك خبرگان‏).

عدالت و قضا در اسلام صدرالدین بلاغی، تهران، امیركبیر، 1360ش، ص‏103ـ44 (عدالت از نظر اسلام)، (ك همكاری‏).

عدل یا اصل دوم دین مبین اسلام محمّد قطب‏الدین رستگار، قم، چاپخانه آزادی، 1360ش، ص‏160ـ137 (اسلام و عدالت اجتماعی).

عظمت قرآن سیّد مرتضی توسّلیان، 1361ش، رقعی، ص‏35ـ33 (قرآن و برقراری عدالت) (ك مركز فرهنگ و معارف قرآن‏)

علی و صلح جهانی سیّدمحمّد خامنه‏ای، تهران، كانون انتشار، 1352ش، جیبی، ص‏92ـ61 (علی و عدالت اجتماعی)، (ك گلپایگانی‏).

فقه سیاسی عباسعلی عمید زنجانی، تهران، انتشارات امیركبیر، 1373ش، ج‏1، ص‏262ـ225 (عدالت اقتصادی)، (ك خبرگان‏).

كلّیّات علم اقتصاد دكتر باقر قدیری‏اصلی، تهران، مركز نشر سپهر، 1366ش، وزیری، ص‏401ـ307 (توزیع درامد ملّی) و ص‏518ـ402 (تعادل و رشد اقتصادی)، (ك همكاری‏).

گفتارهای حقوقی (سخنرانی‏های چهارمین گردهمایی همكاری حوزه و دانشگاه)، قم،انتشارات قدس، 1371ش، ص‏37ـ29 (اصل عدالت در اسلام) و ص‏56ـ41 (آزادی در اسلام)، (ك همكاری‏)

مباحثی از اقتصاد خرد جعفر عبادی، تهران، سمت، 1370ش، وزیری، ص‏273ـ263 (اقتصاد) و ص‏263 ـ 273 (رفاه)، (ك همكاری‏).

مبارزه در راه تأمین عدالت اجتماعی تهران، دفتر بین المللی كار، 1333ش، 94ص، ر.ك: صورت كتاب‏های فهرست شده در كتابخانه مركزی ومركز اسناد، مشهد، 1373ش، ص‏1175.

 |240|

مبانی اقتصاد اسلامی همكاری حوزه و دانشگاه، تهران، سمت، 1371ش، وزیری، ص‏461ـ401 (عدالت اجتماعی)، (ك همكاری‏).

مبانی حقوق موسی جوان، تهران، چاپ رنگین، 1326ش، ج‏1: حقوق و عدالت؛ 1329ش، ج‏3، ص‏620ـ616 (برابری) و ص‏629ـ621 (اصل آزادی)، (ك همكاری‏).

مبانی نظری عدالت اجتماعی (پایان نامه كارشناسی ارشد)، حسین شركت توسلی، مركز تربیت مدرس حوزه علمیه قم، 74 ـ 1373ش، استاد راهنما: صادق لاریجانی، استاد مشاور: مصطفی ملكیان، 199ص، (ك خبرگان‏).

مجموعه سخنرانیها و مقالات سومین كنفرانس علوم و مفاهیم قرآن كریم قم، دارالقرآن الكریم، 1411ق، وزیری، ص‏142ـ109 (نقش قرآن در تأمین حقوق انسان)، (ك فرهنگ‏).

مجموعه مقاله‏های سمینار جامعه شناسی و توسعه تهران، سمت، 1373ش، وزیری، ج‏1، 461ص، ص‏133ـ97 (رفاه اجتماعی و توسعه و...)، (ك همكاری‏).

مجموعه مقاله‏های فارسی اوّلین مجمع بررسیهای اقتصاد اسلامی(2) جمعی از نویسندگان، مشهد، بنیاد پژوهشهای آستان قدس رضوی:

1 ـ (زمینه سازی برای تحقّق عدالت اجتماعی)، عبدالكریم بی‏آزار شیرازی، ص‏364ـ351؛

2 ـ (توزیع عادلانه ثروت)، علی حجتی كرمانی، ص‏281 ـ 294؛

3 ـ (عدالت اجتماعی از دیدگاه اسلام)، محمّد حسن شرف جوادی، ص‏313 ـ 330.

مفهوم عدالت اجتماعی نزد استاد مطهری و دكتر شریعتی(پایان نامه كار شناسی ارشد)، حمید صنعت‏جو، دانشگاه تربیت مدرس، 1374ش، 98ص، (ك خبرگان‏).

مفهوم عدالت در اندیشه ارسطو(پایان نامه كارشناسی ارشد) منیر سادات مادر شاهی، دانشگاه تربیت مدرس، استاد راهنما: سیّد جواد طباطبایی، استاد مشاور: فرهنگ رجایی، 1370ش، 134ص، (ك خبرگان‏).

مكتب واسطه، حكومت و مالكیّت در اسلام سیّدمحمّدباقر رضوی، نمایشگاه و نشر كتاب، قم، رقعی، ص‏71ـ65 (آزادی و مساوات و عدالت اجتماعی)، (ك فیضیه و ك گلپایگانی‏).

نگرشی تاریخی به فلسفه حقوق محمّدحسین ساكت، تهران، انتشارات جهان معاصر،

 |241|

1375ش، وزیری، ص‏43ـ42(عدالت در نگاه افلاطون) و ص‏120ـ90 (حقوق)، (ك همكاری‏).

نوسازی ساختار حكومت در جهان سوم علی‏اكبر نوشین، تهران، انتشارات چاپخش، 1372ش، ص‏161ـ115 (عدالت اجتماعی و توسعه آزادی و...)، (ك همكاری‏).

كتابهای عربی‏

الاتّجاه الجماعی فی التشریع الاقتصادی الإسلامی محمّد فاروق النبهان، بیروت، مؤسّسةُ الرسالة، 1408 ق، وزیری، ص‏131ـ107(حق) و ص‏62ـ52 (آزادی)، (ك همكاری‏).

الإسلام و التوازن الاجتماعی عبدالرحمان زكی‏ تفاحه، 1988م، ص‏27ـ24.

اسلام و جامعه جمعی از نویسندگان‏ (جشنواره شیخ طوسی)، قم، مركز جهانی علوم اسلامی، وزیری،ج‏2، ص‏646ـ277 (العدالة الاجتماعیة فی الإسلام، السیّدفاضل‏عبداللَّه موسوی)، (ك خبرگان‏).

الإسلام و العدل الاجتماعی عبدالقادر بن محمّد العماری، الدوحه(قطر)، 1405ق، ص‏20ـ 24.

الإسلام و النظریة الاقتصادیة محمّد عبدالمنعم خفاجی، بیروت، دارالكتاب اللبنانی، 1982م، وزیری، ص‏83ـ74 (العدالة الاجتماعیّة فی الإسلام)، (ك همكاری‏).

الإعداد لتحقیق العدالة الاقتصادیّة فی الملتقی الدولی لدراسة الاقتصاد الإسلامی مشهد، 1988م، ص‏65ـ57.

الاقتصاد الإسلامی عبدالمنعم خفاجی، بیروت، دارالجیل، 1410 ق، ص‏65ـ57، (ك همكاری‏).

الأصول العامّة للاقتصاد الإسلامی نمازی عنایه، بیروت، دارالجیل، 1411ق، ص‏137ـ120، (توزیع) و ص‏269ـ229 (عدالت توزیع)، (ك همكاری‏).

الإمام علی صوت العدالة الإنسانیة جرج جرداق، بیروت، دار مكتبة الحیاة، 1970م، وزیری، ج‏1، ص‏175 ـ 204.

الأمر بالعدل و الإحسان محمّد حدو افریان، 1404 ق، ج‏3، ص‏5 ـ 81 و...، (ك تاریخ‏).

ارسال به

عهدنامه امام علی(ع) به مالك اشتر

در جای جای دوران حكومت امام علی(ع) اوراق زرّینی یافت می شود كه اگر زمامداران حكومت اسلامی بخواهند به آن عمل كنند می توانند راه صلاح و سعادت خود و جامعه را به دست آورند، بدون اینكه به روشهای حكومتی غرب نیاز پیدا كنند.

یكی از برگهای زرّین و ارزشمند دوران حكومت امام علی(ع) نامه ای است كه حضرت هنگام اعطای فرمانروایی مصر به مالك اشتر در قالب عهدنامه ای به وی می نویسد. این عهدنامه كه بهترین آیین و دستورالعمل برای حاكمان حكومت اسلامی در همه اعصار است، در قرون متمادی مورد اهتمام دانشمندان و علما قرار گرفته، به گونه ای كه به شرح و ترجمه آن پرداخته اند. عهدنامه مالك اشتر به طرق مختلف در منابع شیعه به صورت مستقل و غیر مستقل نقل شده است. همچنین ترجمه های مختلفی از آن منتشر گردیده كه از آن میان وجود دهها ترجمه فارسی قابل توجه است، چنانكه ترجمه آن به زبانهای تركی، فرانسوی و انگلیسی قابل توجه است.

به دلیل اهمیت آن، برخی از شاعران هم در این راه دریغ نكرده و عهدنامه را به نظم در آورده اند.

مهمتر آنكه شرحهای ارزشمندی به زبانهای فارسی و عربی بر عهدنامه نگاشته شده است.

با عنایت به این نكات، كتاب نامه حاضر در سه بخش زیر تهیه و ارائه می شود:

الف) نسخه های متن عهدنامه؛

ب) ترجمه های عهدنامه؛

ج) شرحها و تفسیرهای عهدنامه.

در تهیه این مقاله از فهرست نسخه های خطی مجلس شورای اسلامی، كتابخانه آیت الله مرعشی نجفی و دانشگاه تهران و كتابهای الذریعة، فهرست كتابهای چاپی مربوط و تحقیق آقای محمدتقی دانش پژوه بر عهدنامه مالك اشتر بهره گرفته شده كه امید است مورد قبول حق و برای پژوهشگران مفید واقع گردد.

الف) نسخه های متن عهدنامه

1ـ نسخه های مستقل

ـ المجاشعی التمیمی الحنظلی، ابی القاسم الأصبغ بن نباته، عهد امیرالمؤمنین الی مالك الأشتر النخعی حین ولّاه المصر. نقل شده از: آغابزرگ تهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعه، ج15، ص362، ش2302.

ـ ابن عتبة بن وقاص، هشام، عهدنامه امیرالمؤمنین، دیرحزقیل، 40 ه….ق. نقل شده از: آغابزرگ تهرانی، همان، ص363، ش2304. نویسنده یادآوری كرده است كه این نسخه در محضر امام(ع) در دیرحزقیل نزدیك كوفه نگارش یافته و در 19 صفحه در تهران، سال 1327 به وسیله سردار اسعد به چاپ رسیده است. شایان ذكر است كه یادآوری نشده آیا این همان عهدنامه مالك است یا خیر؟

ـ كاتب، محمد، عهدنامه امام علی(ع) مالك اشتر، 858 ه….ق. نقل شده از: دانش پژوه، محمدتقی، دیباچه كتاب فرمان مالك اشتر، چاپ اول: تهران، بنیاد نهج البلاغه، 1359. یادآوری می گردد كه این نسخه اكنون در كتابخانه «سلطان بایزید» موجود است و با نامه موجود در نهج البلاغه اندكی تفاوت دارد (همان، ص33).

ـ المستعصمی، یاقوت، عهدنامه امیرالمؤمنین الی مالك الأشتر، 680 ه….ق. نقل شده از: آغابزرگ تهرانی، همان، ص362، ش2302. این نسخه در كتابخانه «الخدیویه» مصر نگهداری می شود.

2ـ نسخه های چاپ شده در ضمن كتابها

ـ سیدرضی، نهج البلاغه، نامه 53، 400 ه….ق.

ـ نعمان مغربی، قاضی ابوحنیفه، دعائم الاسلام فی ذكر الحلال و الحرام و القضایا و الأحكام عن اهل بیت رسول الله، قرن 4 ه….ق.

ـ عامری نیشابوری، ابوالحسن محمد بن ابی ذر یوسف، السعادة و الإسعاد، قرن 4 ه….ق.

این نسخه با دو نسخه پیشین اندكی تفاوت دارد. مرحوم مینوی آن را چاپ كرده است.

ـ عبشمی قرشی، علی بن محمد بن الولید الأنف. دامغ الباطل و حتف المناطل، قرن 7 ه….ق.

ـ ابن شعبه حرانی، ابومحمدحسن، تحف العقول فی ما جاء من الحكم و المواعظ عن آل الرسول، قرن 4 ه….ق.

ـ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج 33، ص 599 به بعد.

علامه مجلسی عهدنامه را از روی نسخه تحف العقول نقل كرده است.

ـ ابن حمدون كافی الكفاة بغدادی، ابوالمعالی بهاء الدین، التذكرة الحمدونیة فی السیاسة و الأدب الملكیة.

ـ نویری، شهاب الدین ابوالعباس احمد، نهایة الأرب فی فنون الأدب، عهد اشتر، ص19،

ـ قلقشندی، احمد بن علی، مآثر الاناقه فی معالم الخلافة،

این نسخه از روی نسخه تذكره حمدونیه نقل شده است.

ب) ترجمه های عهدنامه

1ـ فارسی

ـ ابن فاضل مشهدی، محمدجعفر، ترجمه عهدنامه مالك اشتر، 1106 ه….ق. نقل شده از: مجلس شورای اسلامی، فهرست نسخه های خطی، ج38، ص407، ش14282.

ـ ابن اسماعیل خاتون آبادی، سیدمحمدباقر، ترجمه عهد اشتر، نقل شده از: كتابخانه ملی ملك، فهرست كتابهای خطی، ج2، ص138، ش940.

ـ مروزی، محمدصادق، ترجمه عهد اشتر، نقل شده از: همان، ش1937.

ـ [؟]، ترجمه عهد اشتر، نقل شده از: همان، ج6، ص480.

ـ بدایع نگار، ابراهیم، ترجمه عهدنامه مالك اشتر، 1237 ه….ق. نقل شده از: همان، ج7، ص337، ش1075؛ آغابزرگ تهرانی، همان، ج4، ص118 و كتابخانه مركزی آستان قدس رضوی، فهرست الفبایی كتابهای خطی، ص413، ش2093.

این ترجمه در ضمن كتاب «مخزن الأشیا» به چاپ رسیده است.

ـ نواب تهرانی، محمدابراهیم بن محمدمهدی و ابراهیم بدایع نگار، ترجمه عهدنامه مالك اشتر، چاپ سنگی، 1373 ه….ق. نقل شده از: آغابزرگ تهرانی، همان، ج4، ص13 و 14؛ منزوی، احمد؛ دانش پژوه، محمدتقی، همان، ص36 و خانبابا مشار، فهرست كتابهای چاپی فارسی، ... .

این ترجمه به صورت ضمیمه كتاب «المآثر و الآثار» چاپ شده است.

ـ ابن عبدالرحیم بردسیری، میرزا آقاخان عبدالحسین، ترجمه عهدنامه مالك اشتر، چاپ سنگی، تهران، 1321 ه….ش. نقل شده از: خانبابا مشار، همان.

ـ ابن عبدالرحیم بردسیری، میرزا آقاخان عبدالحسین، دستور حكومت، تهران، 1321 ه….ق. نقل شده از: دانش پژوه، محمدتقی، همان، ص37.

ـ ابن حسین بیرجندی، شیخ محمدهادی، ترجمه عهدنامه مالك اشتر، تهران، مؤسسه خاور، نقل شده از: خانبابا مشار، همان.

ـ فقیهی، علی اصغر، عهدنامه مالك اشتر، قم، 1341، نقل شده از: خانبابا مشار، همان و معجم ما كتب عن الرسول(ص) و اهل البیت(ع)، مجموعه 6، ص183.

ـ برشیخ علی خان، علیرضا، ترجمه عهدنامه مالك اشتر، قرن 12 ه….ق. نقل شده از: منزوی، احمد، فهرست نسخه های خطی گنج بخش، ج2، ص947. احتمال داده شده، نگارنده علیرضا تجلی فرزند كمال الدین حسینی شیرازی اردكانی باشد.

ـ مجلسی، محمدباقر، ترجمه عهدنامه مالك اشتر، نقل شده از: كتابخانه آیت الله مرعشی(ره)، فهرست نسخه های خطی، ج1، ص215، ش187.

ـ [؟]، ترجمه عهد علی به اشتر، نقل شده از: كتابخانه مركزی دانشگاه تهران، فهرست نسخه های خطی، ج16، ص50، ش5630.

ـ شیرازی، وقار، ترجمه عهد اشتر (ترجمه منظوم)، نقل شده از: كتابخانه ملی ملك، فهرست نسخه های خطی، ج2، ص138، ش6152.

ـ تونی، عبدالواسع، ترجمه لفظی عهدنامه مالك اشتر، قرن 12 ه….ق. نقل شده از: دانش پژوه، محمدتقی، همان.

ـ ابن محمد فاضل، محمدكاظم، ترجمه عهد اشتر، 1107 ه….ق. نقل شده از: كتابخانه مركزی آستان قدس رضوی، همان، ج5، ص46.

ـ ابن احمد بن سمیع یزدی، محمدحسین، تحفة الوالی، 1227 ه….ق.

ـ ابن میرزا احمد، علی، بیعة الأفاخیم، 1235 ه….ق.

ـ ابن مهدی بهشتی، محمد، ترجمه عهد اشتر، 1264 ه….ق.

ـ ابن علی حسینی، صادق «فاضل كاشانی»، ترجمه عهد اشتر، 1273 ه….ق.

ـ ناظم مشهدی، محمد، ترجمه عهد اشتر، نقل شده از: كتابخانه آستان قدس رضوی، همان، ش1946، به نستعلیق 1277 و یاد شده در فهرست شهرستانها، ش648.

ـ ابن علی نقی همدانی، میرزا محمد حسین، هدایات الحسام فی عجایب الهدایات للحكام، 1308 ه….ق. نقل شده از: آغابزرگ تهرانی، همان، ج14، ص125 و ج26، ص163.

ـ قاینی بیرجندی، محمدهادی، ترجمه عهد اشتر، 1333 ه….ق. نقل شده از: آغابزرگ تهرانی، همان، ج13؛ خانبابا مشار، همان.

ـ حسینی، میرزا جهانگیرخان، ترجمه عهد اشتر.

ـ واعظ تهرانی همت آبادی، شیخ محمدعلی، دستور حكومت، نقل شده از: آغابزرگ تهرانی، همان، ج8 ، این ترجمه در پایان مقاله «فی الفكر» اثر دیگر این مترجم آورده شده است.

ـ ادیب كرمانی، شیخ احمد، ترجمه عهدنامه اشتر، نقل شده از: آغابزرگ تهرانی، همان، ج8، و ج14؛ دانش پژوه، محمدتقی، همان، ص37.

ـ فروغی «ذكاء الملك»، میرزا محمدحسین خان، دستور حكومت، تهران، 1321 ه….ق. نقل شده از: همان.

ـ علوی آوی، حسین، فرمان مالك اشتر، با دیباچه محمدتقی دانش پژوه، چاپ اول: تهران، بنیاد نهج البلاغه، 1359.

2ـ غیر فارسی

ـ جلال الدین، محمد، ترجمه عهد اشتر «ترجمه منظوم به زبان تركی»، استانبول، 1304 ه….ق. نقل شده از: دانش پژوه، محمدتقی، همان، ص37 و ... .

ـ سیدباقر، ترجمه عهد اشتر «به زبان انگلیسی»، نقل شده از: دانش پژوه، محمدتقی، همان. این ترجمه از روی ترجمه مرحوم فروغی انجام گرفته و چاپ شده است.

ـ سرهنگ صادق، ترجمه عهد اشتر، «به زبان فرانسوی»، نقل شده از: همان. این ترجمه نیز از روی ترجمه مرحوم فروغی انجام گرفته و چاپ شده است.

ج) شرحها و تفسیرهای عهدنامه

1ـ فارسی

ـ فاضل لنكرانی، محمد، آیین كشورداری از دیدگاه علی(ع)، تنظیم از حسین كریمی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1373.

ـ صابری، كیومرث، برداشتی از فرمان علی(ع) به مالك، تهران، انتشارات عزیزی، 1357.

ـ جعفری، محمدتقی، حكمت اصول سیاسی اسلام (ترجمه و تفسیر فرمان امیرالمؤمنین(ع) به مالك اشتر)، تهران، بنیاد نهج البلاغه.

ـ گروه ترجمه بنیاد نهج البلاغه، حكومت و مردم داری در نهج البلاغه (برداشتی نو از فرمانهای علی(ع) به مالك اشتر)، چاپ هشتم: تهران، بنیاد نهج البلاغه، 1379.

ـ واعظ همدانی كوثر، میرزا محمد، شرح عهدنامه مالك اشتر، با اهتمام سیدمحمود كتابچی، تهران، چاپخانه حیدری، بی تا.

ـ ریاضی.م، عهدنامه امام علی(ع) به مالك اشتر، تهران، پیام آزادی، 1376.

ـ قوچانی، محمود، فرمان حكومتی پیرامون مدیریت (شرح عهدنامه امیرالمؤمنین علی(ع))، تهران، مركز آموزش مدیریت دولتی، 1374.

ـ دانش پژوه، محمد تقی، دیباچه بر كتاب فرمان مالك اشتر، ترجمه حسین علوی آوی، چاپ اول: تهران، بنیاد نهج البلاغه، 1359.

ـ [؟]، فرمان همایونی امام علی بن ابی طالب(ع) به امام حسن و مالك اشتر، تهران، سعدی، 1354.

ـ محمدی تاكندی، علی، نامه ای روح افزا (برداشتهایی از عهدنامه علی(ع) به مالك اشتر)، ج1، تهران، آفرینه، 13.

ـ محمدی تاكندی، علی و رضا شیخ محمدی، نامه ای روح افزا (برداشتهایی از عهدنامه علی(ع) به مالك اشتر)، دفتر دوم، تهران، 1378.

ـ ابن محمد فاضل مشهدی، محمدكاظم، نظامنامه حكومت (شرح و تفسیر عهدنامه امیر مؤمنان(ع))، تحقیق و تصحیح از مهدی انصاری، قم، انتشارات انصاریان، 1373.

ـ روغنی قزوینی، محمدصالح، شرح فارسی بر عهد اشتر.

ـ ابن محمد بحرانی شیرازی، سید ماجد، تحفه سلیمانیه، قرن 11 ه….ق.

ـ شریف، ابوالحسن، نصایح الملوك و آداب السلوك، قرن 12 ه….ق.

ـ مروزی، میرزا محمدصادق، شرح عهد اشتر، قرن 13 ه….ق.

ـ وقار شیرازی، میرزا احمد، رموز الإمارة، قرن 13 ه….ق.

ـ ابن سلیمان تنكابنی، میرزا محمد، شرح عهد اشتر، قرن 13 ه….ق.

ـ نوری، محمد بن عبدالله، هدایة السلوك و هدیة الملوك، قرن 13 ه….ق.

ـ عقیلی، شیخ احمد، دستور حكومت، دیباچه از محمدحسین خان فروغی، 1321 ه….ش.

ـ طباطبایی، سیدنظام میرزا رفیع الدین، آداب الملوك، 1320 ه….ش.

ـ موسوی قزوینی، سید میرزا حسن، شرح عهد اشتر (منظوم).

ـ ابن اسماعیل كجوری، شیخ محمد، اساس السیاسة فی تأسیس الریاسة، قرن 14 ه….ق.

ـ فاضل آملی، جواد، فرمان مبارك.

2ـ عربی

ـ الفكیكی المحامی، توفیق، الراعی و الرعیة [المثل الاعلی] للحكم الدیمقراطی فی الاسلام شرح عهد الامام علی(ع)، چاپ سوم: مؤسسة نهج البلاغه، 1402 ه….ق.

ـ الناصری، محمدباقر، مع الامام علی فی عهده لمالك الأشتر، چاپ دوم: بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، 1400 ه….ق.

ـ عبده، محمد، مقتبس السیاسة و سیاق الریاسة، قاهره، 1317 ه….ق. (ترجمه فارسی آن به نام دستور حكومت در سال 1903 چاپ شده است).

ـ شهرستانی، سید هبة الدین، رسالة فی سند عهد علی الی مالك الاشتر و شرح متنه.

ـ همدانی، حسین، هدیة الحسام لهدایة الحكام.

ـ نوری حاتم، النظام السیاسی فی عهد الامام لمالك الاشتر، بیروت، مؤسسة المرتضی العالمیة.

ـ فضل الله، السید عبدالحسین، نظریة الحكم و الاداره فی عهد الامام علی(ع) لِلْأشتر، بیروت، دارالتعارف.

ارسال به

بنیاد فلسفه سیاسى در ایران

موسى نجفى

انتشارات دانشگاه تهران، 1376

نویسنده در این كتاب، اندیشه سیاسى دهه نخست مشروطیت (1324-1334ه.ق) را، براساس كتاب‏ها و رساله‏هاى به جاى مانده از نویسندگان آن عصر، بررسى كرده است.به نظر وى، این دهه، به لحاظ نظرى و نشان دادن درجه انتزاع و رشد و خودآگاهى‏ملى و حمیت اسلامى از ادوار درخشان و شاید كم نظیر سده‏هاى اخیر ایران است. واهمیت‏بررسى اندیشه سیاسى این دوره در همین امر خلاصه مى‏شود. نویسنده براى‏مطالعه اندیشه سیاسى و در این جا اندیشه سیاسى عصر مشروطیت مباحث مربوطبه آن را در چهارقسمت «منابع، روش شناسى، فلسفه تاریخ و ساخت آن‏» طبقه بندى‏مى‏كند. البته نویسنده، در این جا به اشاره‏اى بسنده مى‏كند و منطق حاكم براین طبقه‏بندى و ارتباط چهار مقوله یاد شده را با یكدیگر تشریح نمى‏كند كه‏همین امر موجب گردیده در متن كتاب ابهام‏ها یا پراكندگى‏هایى رخ نماید. نویسنده «منابع‏» اندیشه سیاسى عصر مشروطیت را در بخش‏هاى اول و دوم و «روش‏شناسى‏» و «فلسفه تاریخ‏» آن را در بخش سوم به بحث مى‏گذارد، اما از تشریح‏مقوله «ساخت‏» اندیشه سیاسى عصر مشروطیت، بى هیچ توضیحى درمى‏گذرد. بخش اول، با عنوان «بررسى منابع اندیشه سیاسى در عصر مشروطیت (كتب، رساله‏ها وآثار مستقل سیاسى)» مشتمل بر دو گفتار است: در گفتار نخست، منابع مربوط به‏این دوره، در سه دسته طبقه بندى و تصریح شده كه در این كتاب، تنها به معرفى‏منابع دست اول (در مقابل منابع دست دوم و سوم) یعنى رساله‏هاى سیاسى مستقلى‏كه امكان شناخت و ارزیابى مستقیم و بى واسطه آراى رجال صدر مشروطه را فراهم‏مى‏آورند، بسنده شده است. در گفتار دوم «هشتاد كتاب و رساله مستقل سیاسى(منابع دست اول) بررسى شده است. نویسنده، به تناسب آگاهى‏هاى موجود درباره‏هر یك از این رساله‏ها، اطلاعاتى را درباره تاریخ نگارش و چاپ رساله‏ها،مشخصات نسخه‏هاى خطى، داورى محققان و نویسندگان درباره ارزش رساله یا شخصیت‏نویسنده آن،سرگذشت نویسنده رساله و بالاخره برخى مندرجات رساله‏ها و آغاز وانجام آن‏ها، در ذیل عنوان هر یك از رساله‏ها آورده است. نویسنده در گفتار سوم كه به نتیجه گیرى و جمع بندى مبحث منابع اختصاص دارد، به‏چند نكته اشاره كرده است. مهم ترین نتیجه‏اى كه نویسنده خوانندگان را به آن‏توجه مى‏دهد، این است كه تنوع چشم گیر رساله‏هاى سیاسى آن و ظرافت‏ها و ویژگى‏هاى خاص نهضت مشروطه كه در آن‏ها مندرج است، باید محققان را از تطبیق دادن‏«برداشت‏هاى قالبى مرسوم‏» بر این رویداد و كلى گویى درباره آن باز دارد و در عوض، به تامل و نظریه پردازى بر اساس توجه همه جانبه، به رخدادهاى این دوره برانگیزد. در بخش دوم كتاب «فلسفه اجتماعى سیاسى چند كتاب ارزشمند عصر مشروطیت‏» به‏منظور شناختن «روح زمانه‏» از طریق جمع بندى نقاط مشترك آن‏ها، مورد بحث قرارگرفته است. این كتاب‏ها، كه هر یك در نوع خود نماینده طرز تفكرى خاص و زاویه‏نگرش و نظم و ترتیب اجتماعى سیاسى ویژه‏اى مى‏باشند عبارت اند از: كتاب‏آفتاب و زمین، نوشته میرزا عباس یزدى، رساله حقوق و وظایف ملت از نویسنده اى‏ناشناخته، نوش دارو یا دواى درد ایرانیان، نوشته میرزا حسن خان انصارى وتنبیه‏الامه و تنزیه المله، نوشته میرزاى نائینى. گفتارهاى 4، 5، 6 و 7 به بررسى وارزیابى جداگانه چهار كتاب یاد شده اختصاص یافته و تلاش براى جمع بندى نقاطمشترك این كتاب‏ها، به خواننده كتاب واگذار شده است. بخش سوم كتاب درباره «روش شناسى و فلسفه تاریخ در عصر مشروطیت‏» است. در گفتارهشتم با عنوان «روش شناسى اندیشه سیاسى در عصر مشروطیت‏» نویسنده نخست، ملاك‏تمایز علم سیاست و فلسفه سیاسى را از یكدیگر، توجه فلسفه سیاسى به «بحث هاى‏ذهنى و با بحث در كلیات سیاسى‏» و گرایش علم سیاست‏به بحث درباره «واقعیات‏موجود در زمان خود» مى‏داند و بر این اساس رساله تحفه الملوك را به عنوان‏نمونه‏اى از آثار سیاسى قبل از مشروطه با آثار سیاسى بعد از مشروطه مقایسه‏مى‏كند و نتیجه مى‏گیرد كه گرایش آثار قبل از مشروطه، بیشتر به سوى فلسفه‏سیاسى است، در حالى كه، پس از مشروطه نویسندگان با توجه به واقعیات عصر خود گرایش بیشترى به سوى علم سیاست از خود نشان دادند. در گفتار نهم با عنوان «فلسفه تاریخ براساس متون سیاسى عصر مشروطیت‏»، دیدگاه‏نویسندگان یاد شده در بخش دوم كتاب، درباره نقش انسان در تاریخ، علل عظمت وانحطاط ملت‏ها و ارزیابى آنان از روحیات مردم و قهرمانان ایرانى در ازمنه‏تاریخى مورد بررسى قرار گرفته است. به طور كلى، از مجموع مباحث این گفتارآشكار مى‏شود كه نویسندگان عصر مشروطه، به نیكى اهمیت تاریخ و نقش آن درزندگى انسان را دریافته بودند و در نگرش مثبتى به تاریخ، بر نقش پویا و زنده اراده آگاهانه انسان در تمدن جوامع تاكید مى‏كرده اند. نویسنده در «نتیجه‏گیرى كلى‏» بخش سوم، نكات دهگانه‏اى را ذكر مى‏كند كه ازجمله مهم ترین این نكات، اشاره به محوریت نقش و جایگاه مردم و نهادهاى برآمده‏از آن در اندیشه سیاسى عصر مشروطیت و گرایش به نظریه «اصالت اراده مردم‏» درتبیین حركت تاریخ است. نویسنده هم چنین به غفلت و ناآگاهى اغلب نویسندگان این‏عصر از نقش استعمار جدید مغرب زمین و پى آمدهاى ناگوار آن اشاره مى‏كند. وى‏هم چنین، از مقایسه آثار «تالیفى‏» و «ترجمه‏اى‏» با یكدیگر و نزدیكى بیشترآثار تالیفى به فرهنگ بومى مردم ایران نتیجه مى‏گیرد كه این آثار بر حكومت‏مردم، بیش از آثار ترجمه‏اى تاثیر داشته اند. در «ضمایم‏» كتاب، متن «دوازده كتاب و رساله مستقل سیاسى منتشر نشده از عصر مشروطیت‏» نیز آورده شده است.

سلطة الفقهاء و فقهاء السلطة عند الامام الخمینى

فرح موسى

انتشارات دار الوسیله، بیروت، 1416 ه .ق.

كتاب پس از دو مقدمه از سه بخش مجزا تشكیل مى‏شود: بخش اول داراى دو فصل و بخش دوم و سوم هر كدام داراى سه فصل مى‏باشند. در بخش نخست، مؤلف تحلیلى كلى ازموضوع قدرت از دیدگاه فقهاى اهل سنت و شیعه ارائه مى‏دهد، آن گاه در فصل اول‏از این بخش به بررسى نقش و عمل كرد فقهاى شیعه در دوران سلطنت صفویه، قاجاریه‏و پهلوى مى‏پردازد و معتقد است كه فقهاى شیعه بر خلاف فقهاى اهل سنت در كل باحكومت‏سلاطین مخالف بوده اند ولو در پاره‏اى موارد خلاف این موضوع به نظر مى‏آید، او هم چنین از نبود استراتژى مشخص از جانب فقها اشاره مى‏كند و معتقداست كه امام (ره) نخستین كسى بوده كه این نقیصه را برطرف ساخته است. در فصل دوم از این بخش، نگارنده معتقد است كه اگرچه استبداد و ظلم سلاطین درایران و عثمانى، آزادى و قانون اساسى را مى‏طلبیده است لكن سردمداران غربى وغرب زده مشروطه خواهى و اضمحلال خلافت، نظرى جز از بین بردن شوكت دولت عثمانى ونیز از بین بردن نقش دین و علما در ایران نداشته و از استعمار و صهیونیسم مایه مى‏گرفته اند. بخش دوم كتاب در سه فصل، متصدى بیان نظریه ولایت فقیه و حكومت اسلامى از دیدگاه‏امام خمینى (قدس سره) مى‏باشد. ایده اساسى و مهم مؤلف آن است كه امام (ره) فقها رااز این كه احیانا در خدمت‏سلطه و قدرت باشند، بیرون آورده و فقیه عادل را دربرابر سلطان جائر و قدرت‏هاى استعمارى حاكم ساخته است و در جهان اهل سنت هم مى شود از این الگو پیروى كرد لكن آن چه مانع از این موضوع است دسیسه‏هاى‏رنگارنگ استعمار و صهیونیسم در ناتوان كردن اسلام و خیزش اسلامى است. نویسنده با الهام از كلام امام (ره) و نقل بعضى از آن كلمات نتیجه مى‏گیرد كه در جهان تشیع هم علمایى وجود دارند كه قیام به مسئولیت و وظیفه خویش نمى‏نمایند و در عوض تحمل زحمات مبارزه با طاغوت، به توجیهات روى آور مى‏شوند. بخش سوم كتاب به موضع امام (ره) در برابر انواع حكومت‏ها اختصاص دارد. این بخش‏در سه فصل تنظیم یافته است و مولف ضمن ارائه نظرات امام (ره) در باب جریان‏مشروطیت، و نحوه برخورد ایشان با نظریه دموكراسى و دیكتاتورى، از دیدگاه هاى‏حضرت امام (ره) دفاع نموده. او مخالفت ایشان با دموكراسى را از این رو مى‏داندكه دامنه و تعریف روشنى ندارد و در كشورهایى چون ایران مورد سوء استفاده‏مخالفان اسلام قرار مى‏گیرد نه از آن جهت كه نقش مردم را در حكومت اسلامى انكار نماید. مؤلف هم چنین ایراد دیكتاتورى در نظام ولایت فقیه را مردود شمرده و از امام نقل‏مى‏نماید كه ولى فقیه در صورت اراده دیكتاتورى و عمل برخلاف اسلام، عزل خواهدشد. نگارنده در پایان با جمع بندى بحث، ولایت فقیه را نظریه‏اى مى‏داند كه در میدان‏تجربه موفق بوده و مى‏تواند با نظامات و تحولات جدید ادارى و حكومتى سازگاربوده و به كارشناسان در زمینه‏هاى گوناگون اهمیت و جایگاه شایسته خودشان رابدهد.

سیاست‏خارجى پیامبر (ص)

سعید جلیلى

انتشارات سازمان تبلیغات اسلامى، 1374

این كتاب كه درباره سیاست‏خارجى دولت پیامبر (ص) در مدینه سخن مى‏گوید. از چهارفصل فراهم آمده است و نویسنده طى این چهار فصل، موضوعات ذیل را مورد بررسى‏قرار داده است: 1- پیامبر (ص) دولتى داشت كه ضمن دارا بودن تمام اجزاى متشكله یك دولت (جمعیت،سرزمین، حكومت و حاكمیت)، ویژگى خاص رسالت الهى را نیز در برداشت. سیستم بین‏المللى آن روز را دولت‏هاى بزرگ ایران و روم و دولت‏هاى كوچك تر منطقه و نیزقبیله‏هایى كه خصوصیت دولت را داشتند تشكیل مى‏دادند كه به دلیل موقعیت‏پیامبر (ص) اولین كنش و واكنش‏ها در ارتباط با قبایل بود. 2- هدف نهایى پیامبر (ص) در سیاست‏خارجى، حاكمیت اسلام در سراسر جهان بود و ازدیگر سو، باید زمینه جاودان ماندن آن را نیز فراهم سازد. سیاست‏خارجى پیامبرداراى اصول و مبانى ثابتى بود كه پیامبر (ص) همواره در تمامى مراحل مختلف آن‏هارا رعایت مى‏نمود; اهم آن‏ها عبارت اند از: توحید، نفى ولاء و سبیل، عدالت،وفاى به عهد و برقرارى ارتباط. 3- پیامبر (ص) براى رسیدن به اهداف عالیه خود در سیاست‏خارجى استراتژى‏هاى‏متعددى را برمى‏گزیدند. نخستین استراتژى پیامبر (ص)، استراتژى دعوت بود كه درمراحل بعدى به استراتژى جنگ یا صلح مبدل مى‏شد. مهم ترین ابزار پیامبر (ص) دراستراتژى دعوت عبارت اند از: دیپلماسى و مذاكره، استفاده از نقاط مشترك، حمایت‏هاى قومى، عوامل اقتصادى و سیاسى. 4- در استراتژى جنگ، پیامبر (ص) نیز علاوه بر تجهیز سپاهیان، از دیپلماسى مذاكره‏استفاده مى‏كرد و هر جا كه احساس مى‏نمود براى رسیدن به هدف، صلح مناسب تراست، زمینه را براى آن فراهم مى‏كرد. 5- ساختار تصمیم گیرى پیامبر (ص) را عناصر وحى، مشورت و راى ایشان تشكیل مى‏دادو عدم تزلزل در تصمیم گیرى و قاطعیت در اجراى تصمیمات گرفته شده از عوامل مهم موفقیت پیامبر (ص) به شمار مى‏رفت.

نظام الحكم و الادارة فى الاسلام

محمد مهدى شمس الدین

انتشارات دار الثقافه، قم، 1412ه .ق.

مؤلف كه از رجال فكرى و سیاسى شیعه در لبنان است، كتاب را به طور كلى به دوبخش مجزا تقسیم كرده و همان طور كه از نام كتاب بر مى‏آید مى‏توان بخش اول راحكومت در اسلام و بخش دوم را اداره در اسلام نام نهاد. نخستین بخش كتاب در بردارنده مباحثى زیربنایى و ریشه‏اى در تبیین دیدگاه اسلام‏و فرقه‏هاى گوناگون آن پیرامون ضرورت حكومت در اسلام، مبانى مشروعیت آن و شیوه‏هاى گزینش رهبر و نحوه ارتباط مردم و حكومت و مرزهاى مشخص حقوق و وظایف دوطرف، مى‏باشد. این بخش به نوبه خود به ده فصل تقسیم مى‏گردد. فصل‏هاى اول و دوم پیرامون‏مسائل كلى از قبیل اعتقاد اسلام به حیات و نشاط اجتماعى و تفاوت آن با اعتقادبه رهبانیت در سایر ادیان و نیز باور این حقیقت كه مسلمانان باید از حكومت‏برخوردار بوده و به وسیله آن احكام الهى را جارى نموده و به رشد و بالندگى‏دست‏یابند، بحث مى‏نماید. هم چنین فرق اساسى، اهمیت و ارزش حكومت و قدرت دردیدگاه اسلامى كه همانا انجام وظیفه و تلاش براى اقتدار كل جامعه است و نه‏اقتدار فرد و این كه حاكم اسلامى، حكومت را براى خویش غنیمت نمى‏شمارد، بلكه‏آن را امانت مى‏داند را روشن مى‏نماید. فصل‏هاى سوم و چهارم، مرور و نگرشى كلى و اجمالى به حوادث و رخدادهاى تاریخ‏صدر اسلام، بعد از رحلت پیامبر (ص) و پدیدار شدن فرقه‏ها و گرایش‏هاى گوناگون‏در باب حكومت مى‏باشد. این دو فصل كوچك در واقع مقدمه‏اى براى مباحث مفصل فصل‏پنجم است. پنجمین فصل كتاب مهم ترین فصلى است كه در آن درصدد تبیین مبانى اساسى حكومت كه آمیخته‏اى از مباحث كلامى و فقاهتى است‏برمى‏آید. در فصل ششم كه فصلى كوتاه است، فهرستى اجمالى از مبانى و شرایط حكومت و حاكم‏اسلامى به ترتیب از اهل سنت و شیعه آورده و آن گاه در فصل هفتم با ذكر مباحثى‏نسبتا عمیق و بعضا نو و ابتكارى با ذكر ادله كلامى و بیان حقایق و وقایع تاریخى‏زمان وفات رسول اكرم (ص) و تبیین كامل مواضع خلل و تناقض در كلام اهل سنت، باردیگر بر رجحان، بلكه تعین شیوه «نصب‏»، در دوره بعد از وفات پیامبر گرامى (ص) كه همان نظریه امامیه است مى‏پردازد. در فصل هشتم مولف قبل از این كه وارد بحث مفصلى پیرامون ادله دیگرى در باب‏وجوب «نص‏» و «نصب‏» امام شود، نكته‏اى را مى‏گوید كه شاید از شاخص ترین آراى‏وى محسوب شود و آن این كه ایشان اختلاف بین عامه و خاصه را در حكومت اسلامى‏محدود و منحصر به دوره وفات پیامبر (ص) تا غیبت امام دوازدهم (عج) مى‏شمارد وچنین مى‏انگارد كه موضوع حكومت اسلامى، امروزه مى‏تواند موضوع بحث فقهى جدیدى‏باشد، كه چه بسا با سایر فرقه‏ها هم بتوان در آن شریك بود، چون در اصل مسئله ودر فروع آن بین خود علماى شیعه هم اختلاف نظریات موجود است. آن گاه به طورمفصل وارد بحث «نص‏» و «نصب‏» مى‏شود و ادله روایى و تاریخى نصب حضرت امیر (ع‏»ٍ واحادیث «دار»، «منزلت‏»، «غدیر» و، را ذكر مى‏نماید. قاعده «لطف‏» از مستندات‏مهم وى در این بحث است. فصل نهم نیز بخشى از تاریخ است كه در برهه وفات حضرت نبى اكرم (ص) روى داده و مكمل مباحث پیشین به شمار مى‏آید. فصل دهم از مهم‏ترین فصول این كتاب است. شمس الدین در این فصل تلاش وسیعى مى كند كه با عنایت‏به انقلاب و جمهورى اسلامى ایران و خیزش‏ها و قیام‏هاى گوناگون‏اسلامى كه دربرگیرنده اسلام خواهى و اعتقاد به حكومت اسلامى مى‏باشد، با ارائه‏بحثى، شیوه‏اى از حكومت را ارائه دهد كه موجب اتحاد و هماهنگى بین مسلمین شودو از تفرق و تشعب جلوگیرى نماید. على هذا، به ابتكار خویش نحوه‏اى از «مردم‏سالارى مذهبى‏» را در برابر «مردم سالارى لیبرال‏» كه اعتقادى به پایه‏هاى دینى‏ندارد، ارائه مى‏نماید. بخش دوم كه بحث اداره در اسلام را در بر مى‏گیرد به دو قسم كلى تقسیم شده است. قسمت اول متضمن مباحثى است كه به فلسفه سیاسى و مشروعیت موسوم است و در آن به‏مباحثى مى‏پردازد كه در عرف بین الملل، به حقوق اساسى و مبانى قانون اساسى‏شباهت دارد و در پایان قواعد فقهیه را از قبیل نفى سبیل، نفى علو و استعلا وامثال آن را مى‏آورد. او هم چنین گرایش خویش را به آن چه كه مى‏توان «مردم‏سالارى اسلامى‏» خواند، نشان مى‏دهد. او در پایان این بخش، هم چنین بر آن است كه در آن چه او به نام «قضایا الاداره‏» مى‏خواند فرقى بین اهل سنت و شیعه نیست. قسمت دوم از بخش دوم شمس الدین، دربرگیرنده مرور و تحلیلى تاریخى و علمى ازمجتمع اسلامى، در عصر رسول اكرم (ص) مى‏باشد كه در آن به كارها و برنامه هاى‏پیامبر (ص) و اوضاع و احوال مجتمع مكى و مجتمع مدنى، در آن زمان پرداخته كه البته بخش عمده آن به جامعه مدینه اختصاص مى‏یابد. مؤلف در این بحث تمامى شئون ولایت و حكومت و سیاست را در حد اعلى و اكمل آن،براى رسول گرامى (ص) قائل بوده و جنبه گوناگون ریاست، دولت، قضا، تعلیم وتربیت و اداره مسائل مالى را یادآور مى‏شود. وى هم چنین از نقش بالا و كارسازمساجد در آن زمان یاد مى‏نماید. ترغیب اسلام به «حضارة‏» و تمدن و دورى از بادیه‏نشینى و غفلت از جامعه و نیز اهمیت نقش دفاع و نیروهاى دفاعى در حفظ كیان‏جامعه اسلامى، نكته دیگرى است كه وى از آن سخن به میان مى‏آورد.

«رساله انصافیه‏» (نگرشى بر اصول و موانع مشروطیت)

ملا عبد الرسول مدنى كاشانى

تهران: انتشارات مرسل، چاپ اول، 1378

رساله انصافیه همانند رسائلى مثل بستان الحق، تنبیه الامه و تنزیه المله و مقیم و مسافر از جمله آثارى است كه در دفاع از مشروطیت نوشته شده است. ملا عبد الرسول‏مدنى كاشانى در سال 1280ه.ق در كاشان چشم به جهان گشود. وى پس از سال‏هاتحصیل در زادگاه خود، روانه نجف اشرف شد و از محضر آخوند خراسانى یكى ازرهبران جنبش مشروطیت و سید محمود كاظم یزدى، كسب فیض نمود. كسالت جسمى او،وى را وادار ساخت مجددا به كاشان برگردد و تا آخر عمر در همان جا سكنا گزیند.سرانجام وى پس از 85 سال زندگى در سال 1366 بدرود حیات گفت و در همان دیارمدفون گردید. هم چنان كه مؤلف تصریح مى‏كند او این رساله را بنا به علل‏مختلفى از جمله تشویق ملا حبیب الله شریف كاشانى و نیز دفاع از سازگارى تدین و تمدن و موافقت پارلمنت‏با شریعت‏به نگارش درآورده است. این رساله كه با مقدمه‏اى طولانى از آقاى سید محمد راستگو اخیرا چاپ شده است مباحث‏خود را در دو محور ذیل سازمان داده است:

الف) اصول مشروطیت:

1) آزادى، «فرق میان انسان و حیوان آزادى و بندگى است،انسان باید آزاد باشد والا انسان نیست، آزادى یعنى این كه انسان مختار نفس،مال، عیال، منزل، كسب، قلم، طبع، عقاید، تكلمات، حركت و سكون خود باشد.» 2) قانون، «چون این آزادى ممكن است‏به خودسرى بینجامد پس لابد قانونى لازم است كه‏جلوى تعدى انسان‏ها علیه هم را بگیرد. البته باید در این قانون ملاحظه فرد وجماعت و مردمان آتیه شود تا منتج آزادى تمام بنى نوع آدم شود.» 3) دولت مشروطه باید داراى سه قوه مقننه، مجریه و قضائیه باشد 4) آزادى مجامع احرار، احرار آن‏هایند كه آزاد و آزادى‏طلب باشند و آزادى طلب آن‏هایند كه قانون رارعایت كنند، كسانى كه اشرار در لباس احراراند افرادیند كه كمر مشروطه راشكسته‏اند. 5) تساوى همه افراد جامعه در محاكمات. 6) دفع ظلم. 7) امنیت‏بر نفس، عرض و مال، كه به عقیده مولف غرض از زحمت همه انبیا چیزى جز آن نیست. 8) هر كس استعداد هر مقامى داشته باشد نباید او را از آن منع كرد. 9) مسئولیت‏پذیرى زمامداران. 10) تحمیلات مثل مالیات را به ملاحظه ثروت ببندند نه به ملاحظه شخص. 11) ثبت دخل و خرج مملكت. 12) بناى مكتب خانه‏ها براى تعلیم اطفال یا مریض خانه و امثال آن.

ب) موانع استقرار مشروطیت:

1) بى‏علمى در كسى كه براى حفظ و دایر كردن اداره معین شده است. 2) تزاحم مشاغل. 3) عدم تبعیت‏برخى از اولیاى امور از قانون. 4) سكوت عالم و امر و نهى جاهل. 5) بى‏چیزى و بى‏كسبى ما در اقتصاد و كشاورزى و دلبستگى به كالاهاى خارجى، تا وقتى كه سه قسمت از اهالى ایران مشغول گدایى و مفت‏خورى هستیم نمى‏توانیم به قوانین مشروطیت رضایت دهیم. 6) عادت به ظلم، وقتى مشروطیت قوت مى‏گیرد كه مردم تشخیص ظلم بدهند و از عادت ظلم برگردند و الا منكر آن، عدالت و مشروطه خواهند بود.

«تحلیل ولایت مطلقه فقیه‏»

سید محمد تقى قادرى

قم: دفتر نشر نوید اسلام، 1378

این اثر كه بنا به گفته مؤلف به منظور دفاع از حاكمیت دینى به رشته تحریردرآمده، از هشت درس (بخش) فراهم آمده است. در درس اول، آقاى محمد تقى قادرى‏به توصیف و نقد دیدگاه اندیشمندانى هم چون على عبد الرازق، مهندس مهدى بازرگان‏و دكتر مهدى حائرى درباره دلایل جدایى دین از سیاست مى‏پردازد. على عبد الرازق‏با تمسك به پاره‏اى از آیات قرآن مانند «انما انت مذكر لست علیهم بمصطیر»،معتقد است كه رسالت محدود به ابلاغ و انذار است و خداوند صراحتا مصطیر و وكیل‏بودن آن حضرت را نفى فرموده است. قادرى در نقد عبد الرازق مى‏نویسد: «اولا: این‏آیات مربوط به مقام ابلاغ و هدایت مردم در مرحله ایمان آوردن است و وكیل بودن وسیطره داشتن پیامبر بعد از ایمان آوردن را نفى نمى‏كند. ثانیا: بر فرض این كه‏ظاهر آیات این چنین باشد استناد به ظواهر زمانى صحیح است كه آیات دیگرى دراثبات زعامت‏سیاسى پیامبر اكرم (ص) وجود نداشته باشد در حالى كه آیات دیگرى‏نظیر «النبى اولى بالمومنین من انفسهم‏» دلالت‏بر زعامت آن حضرت دارد.» درس دوم به «مشروعیت‏حكومت دینى در عصر غیبت‏» اختصاص دارد و ادله نفى حكومت‏دینى در دوره غیبت طرح و نقد مى‏شوند. وجود برخى از روایات اسلامى هم چون،«كل‏رایة ترفع قبل قیام القائم مضاجها طاغوت یعبد من دون الله‏» در واقع به مفهوم‏نفى هر حكومتى است كه قبل از ظهور حضرت حجت‏برپا مى‏گردد. تعارض و تزاحم این‏گونه روایات با اخبار موثقه، نقد مفصلى است كه قادرى بر این ادله دارد. مؤلف هم چنین در درس سوم و چهارم به توصیف و تبیین دلایل عقلى و نقلى بر ولایت‏فقیه مى‏پردازد و در همین رابطه قاعده تكامل، تنزل تدریجى، نیاز فطرى، سیره،جامعیت دین، حسبیه، روایت عمر بن حنظله و برخى از روایات وارده در این خصوص رامطرح و بررسى مى‏نماید. تاریخچه شكل گیرى ولایت فقیه از عصر كلینى تا خمینى‏موضوع درس پنجم است. هم چنین مؤلف به یكى از مسائل مهم بحث ولایت فقیه یعنى‏اعلمیت در سیاست‏یا اعلمیت در فقاهت؟ در درس ششم اشاره مى‏كند و طى آن به‏اثبات اعلمیت در سیاست نه فقاهت مى‏پردازد. و بالاخره این كه مسئله انتصابى یاانتخابى بودن ولى فقیه و نیز اختیارات ولى فقیه از مسائلى است كه آقاى قادرى در درس هفتم و هشتم به آن‏ها پرداخته است.

آزادى در نهج البلاغه

عبد العلى بازرگان

تهران، مؤسسه خدمات فرهنگى رسا، 1377

این اثر از یك مقدمه و دو فصل فراهم آمده است. نویسنده در مقدمه اثر خود مى‏نویسد: «با پیروزى انقلاب اسلامى در ایران و انتقال قدرت یا ولایت‏به كسانى كه‏داعیه پیروى از امامان و تداوم بخشى راه انبیا را داشتند، عملكرد سیاسى حضرت‏على علیه السلام در دوره پنج‏ساله خلافت نیز مورد عنایت واقع شد و در كانون‏مطالعات و مباحث‏حكومت دینى قرار گرفت.» هم چنان كه آقاى بازرگان گفته است درگرایش جدید به زندگانى حضرت امیر (ع)، آزادى یا رفتار على (ع) با مخالفین سیاسى‏یكى از مسائل مهمى است كه باید مورد مطالعه قرار گیرد و در حكومت دینى مان‏الگوى زمامداران واقع شود. فصل اول این كتاب به بررسى گروه‏هاى سیاسى مخالف خلافت امیر(ع) یعنى ناكثین،مارقین و قاسطین مى‏پردازد و زمینه‏هاى پیدایش عقاید آن‏ها را مورد بررسى‏قرار مى‏دهد. به گفته مولف در زمان حضرت گروه قاسطین در برابر آزادى، مارقین‏در برابر آگاهى و گروه سوم یعنى ناكثین در برابر عدالت قد علم كرده و ثبات‏حكومت على (ع) را به هرج و مرج و آشوب كشاندند.

فصل دوم نیز به «حقوق و آزادى‏هاى اجتماعى‏» اختصاص دارد و نویسنده آزادى وحقوق كلى ذیل را از قول و سیره آن حضرت بررسى مى‏نماید: 1) آزادى انتخابات: در انتخابات آن روز از سنت‏شورا و بیعت استفاده مى‏شد، در جریان بیعت گرچه‏سندى امضا نمى‏شد اما پاى بندى به این پیمان كه تنها با فشردن دست منعقد مى‏گشت از اصول بسیار مهم نظام اجتماعى به حساب مى‏آمد. مهم ترین مسئله‏اى كه دراین جا مطرح مى‏شود آن است كه در دوره خلافت‏حضرت امیر تا چه حد آزادى درانتخابات در قالب همین بیعت رعایت‏شده است؟ پس از قتل عثمان با این كه مردم‏به منظور بیعت نمودن به سوى امام هجوم آوردند اما حضرت تا سه روز بیعت آن هارا نپذیرفت و آن را موكول به شور و مشورت صحابه پیامبر (ص) درباره تعیین فردى‏براى خلافت، كرد. سرانجام امام پس از اعراض فراوان، وقتى صحابه بدر و مهاجرین‏و انصار با او بیعت كردند و مردم نیز اصرار ورزیدند خلافت را پذیرفت; 2) آزادى سربازى: با این كه همه جنگ‏هاى دوره خلافت‏حضرت امیر تدافعى بوده و بدین علت‏نیز دست زمامدار براى بسیج اجبارى سپاهیان بیشتر باز بوده است، على (ع)آزادانه همه را به جنگ فرا مى‏خواند و سربازى را بركسى تحمیل نمى‏كرد; 3) آزادى در پرداخت مالیات: على رغم تصور همگانى بر لزوم‏اخذ مالیات و اجبارى بودن پرداخت آن، حضرت مردم را در پرداخت آن آزاد مى‏گذاشت; 4) مراقبت دقیق بر عملكرد دولت مردان و رفتار آن‏ها با مردم، رعایت‏تقوا و عدالت در رابطه با گروه‏هاى مخالف، مراقبت از حقوق مشركین، عشق به‏مردم، نشست عمومى بدون پلیس و نگهبان و تشویق به انتقاد از جمله امورى است كه حضرت در نامه‏هایش به امیران خود توصیه نموده و نسبت‏به رعایت آن‏ها اصرار مى‏ورزیده است.

ارسال به

[فهارس الخزانة الحسنیة بالقصر الملكی بالرباط]

محمد العربی الخطابی, رباط, 1985

فهرستی كه ملاحظه می كنید, شامل معرفی سی و یك نسخه خطی در زمینه سیاست اسلامی است كه در كتاب خانه حَسَنیه مغرب در شهر رباط نگهداری می شود. این نسخه ها در فهرست این كتاب خانه, ج4, ص71ـ109 معرفی شده كه در این جا با حذف عبارات اول و آخر نسخه, به اختصار ترجمه شده است. امید است كه به همت علاقه مندانِ دانش سیاست و آشنایان به متون كهن و خطی, كاری بزرگ در زمینه كتاب شناسی آثار سیاسی كهن در زبان عربی و فارسی انجام پذیرد. پیش از این مرحوم دانش پژوه آثار فارسی سیاسی را گردآوری كرد. در زبان عربی هم تلاش هایی صورت گرفته است; اما با توجه به انتشار فهارس جدید نسخه های خطی در گوشه و كنار ایران و جهان, ضرورت كاری نوین و جامع جدی است.><

1ـ آثار الا ُوَل فی ترتیب الدُوَل ش9208

حسن بن عبداللّه بن محمد عباسی (م بعد از 709/1303)

نویسنده این كتاب را برای كتاب خانه سلطان بیبرس منصوری در شوال سال 708 هجری تألیف كرده است. موضوع كتاب, آن گونه كه در مقدمه آن آمده, عبارت است از بیان (قواعد المملكة و مبانیها, و اسرار السیاسة و معانیها, و تدبیر الدولة الفاضلة, و تقریر السیرة العادله. این كتاب در چهار بخش و هر بخشی ضمن ابواب و فصولی تنظیم شده است.

كتاب یاد شده در چاپ خانه بولاق مصر به سال 1296 چاپ شده است. چاپ دیگری از آن در حاشیه تاریخ الخلفاء سیوطی و چاپ دیگری هم به سال 1305 در چاپ خانه میمنیه صورت گرفته است.

2ـ الاحكام السلطانیه, ش969, 10440

ابوالحسن علی بن محمد ماوردی (م450)

از این اثر معروف, دو نسخه كهن در این كتاب خانه موجود است. شهرت آن, ما را از ارائه شرح و تفصیل بیشتر بی نیاز می كند.

3ـ آداب الحسبة ش 10990

ابوعبداللّه محمد بن ابی محمد سقطی مالقی (قرن پنجم هجری/یازدهم میلادی)

این كتاب ضمن منشورات معهد العلوم المغربیه (المطبعة الدولیة, پاریس 1931) چاپ شده است.

4ـ انجم السیاسة ش5425 (ضمن مجموعه)

ابوعبداللّه مالقی

این اثر منظومه ای است مشتمل بر نصایحی درباره رعایت عدل, مشورت با علما, كم كردن فاصله میان امیر و مردم و رعایت مصالح رعیت و نیز توجه به علم و دانش و كتاب.

5 ـ الاعانة فی الحق لمن ولی شیئا من امور الخلق ش9268

محمد بن ابی بكر بن علی شطّی

نسخه برجای مانده از این كتاب بسیار درهم ریخته و موریانه خورده و رطوبت دیده است و لذا استفاده از آن تقریباً ناممكن است.

6ـ الاشاره الناصحة لمن طلب الولایة بالنیة الصالحة ش7380

محمد بن سعید المرغثی السوسی (م1089/1678).

این كتاب در چهار فصل به مباحث مهمی در زمینه چارچوب و اصول كلی ریاست و امارت پرداخته است. فصل نخست در (معرفة زمانك) فصل دوم در (تغذر وجود النیة الصالحة), فصل سوم در (احتیاجك الی المعین من جنس المخلوقین) و فصل چهارم (ما حدث فی الخطط والریاسات و سایر الولایات…). در اصل كتاب شامل مواعظ و نصایحی برای امیران و آشكار كردن فساد آن روزگار است.

7ـ الاشاره فی تدبیر الامارة ش5708

ابوبكر محمد بن حسن مرادی حضرمی (م486)

این كتاب مشتمل بر مسائلی درباره امارت و وزارت بوده و مؤلف در سی فصل مباحثی را در زمینه های مختلف اخلاق عملی و سیاست مطرح كرده است. كتاب یاد شده در بیروت توسط دارالطلیعه در سال 1981 با تحقیق رضوان السید چاپ شده و عنوان الاشاره الی ادب الامارة به آن داده شده است. تحقیق دیگری از این كتاب با عنوان كتاب السیاسة او الاشارة فی تدبیر الامارة به كوشش دكتر سامی النشار (دارالثقافه, الدار البیضاء, 1401/1981) به چاپ رسیده است.

8 ـ بدائع السلك فی طبائع الملك ش1088

قاضی الجامعة ابی عبداللّه محمد بن علی بن ازرق اصبحی اندلسی (م896/1491)

این اثر به كوشش دكتر سامی النشار ضمن منشورات وزارت اعلام جمهوری اعراق در سال 1977 چاپ شده است. هم چنین چاپ دیگری از آن با تحقیق محمد بن عبدالكریم در لیبی ـ تونس به سال 1397/1977 عرضه شده است. از این كتاب چندین نسخه دیگر هم در كتاب خانه حسنیه با ش422,1694, 1249, 2363, 9476, 7841, 9341, 8045 موجود است.

9ـ التبر المسبوك فی نصیحة الملوك ش6491, 5927

ابو حامد محمد بن محمد غزالی طوسی (م505/1111)

اصل این كتاب به فارسی برای سلطان محمد بن ملكشاه سلجوقی نوشته شده است. این كتاب نخستین بار در حاشیه سراج الملوك طرطوشی (قاهره 1306) چاپ شده و پس از آن در مطبعة المؤید قاهره در سال 1317 به چاپ رسیده است.

10ـ تحریر السلوك فی تدبیر الملوك

ابوالحسن علی غزالی قادری شاذلی محمدی (م؟)

مؤلف كتاب را ضمن بیست باب تنظیم كرده و مهم ترین مباحث آن در اثبات وجوب امامت و شروط انعقاد آن و نیز قواعد و اصول سیاست, اداره امور رعیت, آداب مصاحبت با ملوك و واجبات سپاه و… تنظیم كرده است. در پایان كتاب تاریخ 1043 آمده كه روشن نیست مربوط به زمان تألیف است یا تاریخ كتابت نسخه.

11ـ التیسیر فی احكام التسعیر ش12453, 12581

ابوالعباس احمد بن سعید مجیلدی (م1094/1683)

این كتاب آن چنان كه از مقدمه آن به دست می آید, ویژه كسانی است كه ناظر امور بازار بوده اند.

12ـ الحلل الخسروانیة فی شرح الرسالة السلیمانیة ش3398

ابو عبد اللّه محمد الیازعی (زنده در نیمه اول قرن سیزدهم هجری)

این كتاب شرح نامه ای است كه سلطان سلیمان شریف حسنی خطاب به مردم فارس در وقتی كه بر عامل خویش شوریده بودند, نگاشته است.

13ـ حقیقة الامامة یا رسالة فی الامامة العظمی ش5490, 6454

عبدالقادر بن علی بن یوسف فارسی (م1091/1680)

مسائل مطروحه در این رساله, درباره حقیقت امامت, احكام و شروط آن و همچنین طریق انعقاد امامت, وجوب اطاعت از امام, حكم عزل و دفاع از اوست.

14ـ الحسبة فی خطة الحسبة ش11050

محمد بن حسن حجوی ثعالبی

در این رساله, آگاهی های مختصری درباره پیدایش حسبه آمده است.

15ـ الدوحة المشتبكة فی أحكام دارالسكة ش11128, 466

ابوالحسن علی بن یوسف بن حكیم (قرن هشتم هجری)

مؤلف این كتاب را به دستور ابو یحیی بن ابی مجاهد غازی وزیر سلطان ابو فارس عبدالعزیز بن احمد مرینی (811 ـ796) نگاشته و در آن احكام مربوط به ضرب سكه از طلا و نقره را آورده است. كتاب یاد شده در اصل تلخیص الروضة الغضة فی معرفة الذهب والفضة است.

16ـ رعایة الرعیة ش6895

ییوسف بن ابی الحجة, جمال الدین (قرن هفتم هجری)

این نسخه كه به خط مؤلف است و برگ اول آن افتاده, برای كتاب خانه سلطان الملك الكامل محمد (615ـ635) نوشته شده است. كتاب یاد شده درباره سیاست صلح و جنگ با استفاده از تجارب شاهان گذشته است.

17ـ الرسالة الصغری ش7154

ابوعلی حسن بن مسعود یوسی (م1102/1691)

نویسنده در این كتاب كارهایی كه سلطان باید برای قوام حكومت انجام دهد بیان كرده و به شرح آسیب شناسی حكومت به دلیل نقاط ضعف موجود در میان كارگزاران مالی و نظامی و قضایی, به خاطر تمایلشان به استبداد و ظلم و فساد پرداخته و از سلطان خواسته است كه دست این ظالمان را از ظلم به رعیت كوتاه كند و به مصالح عامه توجه بیشتری بكند.

18ـ رسالة فی الخلافة و ولایة القضاء ش12375

مفضل بن عزوز

نسخه فوق العاده بد خط و ناقص بوده و تاریخ كتابت و نام ناسخ هم ندارد.

19ـ رسالة فی السلطنة, ما للسلاطین و ما علیهم ش3912

عمر بن موسی بن محمد الراجراجی م(868/1464)

همان گونه كه از نام كتاب آشكار است, نویسنده از حقوق متقابل سلاطین با مردم سخن گفته است. این كتاب به كوشش Braulio Justel Calabozo با ترجمه اسپانیای آن ضمن منشورات المعهد الاسبانی العربی للثقافه (مادرید 1983) به چاپ رسیده است.

19ـ سراج الملوك ش1839

ابوبكر محمد بن ولید فهری طرطوشی (م520/1126)

این كتاب یكی از مهم ترین آثار سیاسی است كه بر بسیاری از آثار پس از خود تأثیر گذاشته است. از این كتاب ده ها نسخه خطی در همین كتاب خانه و سایر كتاب خانه ها موجود است. این كتاب نخستین بار در مطبعة بولاق در سال 1289 و پس از آن در مطبعة الازهریة قاهره در سال 1319 قمری به چاپ رسید. بعدها نیز مكرر چاپ شده است.

20ـ سلوك المَلِك فی تدبیر الممالك ش5450

شهاب الدین احمد بن محمد بن ابی الربیع (م227/842)

ابن ابی الربیع این كتاب را برای مستعصم عباسی تألیف كرده است. كتاب در سال 1286 قمری و 1309قمری به چاپ رسیده است.

21ـ السیاسة فی تدبیر الریاسة المعروفة بسر الاسرار ش466, 66, 586

منسوب به ارسطاطالیس ترجمه یحیی بن البطریق (در حدود 200/815)

22ـ الشهب اللامعة فی تدبیر الریاسة النافعة ش1103

ابوالقاسم عبداللّه بن یوسف (م783/1381)

مؤلف ضمن بیست و پنج باب مسائل مربوط به خلافت را مورد بحث قرار داده و از سازمان های حكومتی نظیر مجالس شورا, وزارت, دبیری, و سیاست نظامی و جز آن سخن گفته است. از این كتاب نسخه های دیگری هم در این كتاب خانه موجود است. كتاب یاد شده به كوشش دكتر سامی النشار (دارالثقافة, الدراالبیضاء, 1404/1984) به چاپ رسیده است.

23ـ عین الادب و السیاسة وزین الحسب والریاسة ش507, 96

ابوالحسن علی بن عبدالرحمن بن هذیل اندلسی (اواخر قرن هشتم)

24ـ الفوائد والقلائد, قلائد السلوك فیما یحتاج الیه الملوك ش6481

ابوالحسن محمد بن حسین اهوازی (م428/1037)

این كتاب در هشت باب تنظیم شده و ضمن آن نصایح سیاسی مختلفی برای والیان و كارگزاران ارائه كرده است.

25ـ كشف الحال عن الوجوه التی ینتظم بها بیت المال ش12397, 12428, 12377

محمد بن طالب تاودی ابن سوده مری (م1209/1795)

26ـ كشف الغمة ببیان أن حرب النظام حق علی هذه الامة ش؟

محمد بن عبدالقادر الكردودی (م1269/1852)

وی در این كتاب با استفاده از سراج الملوك و آثار دیگری مانند مقدمه ابن خلدون مطالب خود را تهیه كرده است.

27ـ مذكرة عن مؤتمر الجزیرة الخضراء ش 11002

این كتاب مجموع مباحثاتی است كه در گردهمایی بین المللی اسپانیا كه (شهر جزیرة الخضراء) در سال 1906 برپا شد, مطرح شده و موضوع آن مربوط به گشودن باب دخالت خارجی در شئون كشور عربی مغرب از نظر مالی و اداری و سیاسی و نظامی بوده است.

28ـ المواهب الربانیة فی شرح قصیدة السیاسة السلطانیه ش12495

محمد بن عبداللّه (زنده در 1205)

مؤلف در این رساله به شرح منظومه منسوب به ابوعبداللّه محمد بن خطیب سلمانی پرداخته است. در مورد دیگری, منظومه یاد شده به ابوعبداللّه مالقی نسبت داده شده است.

29ـ نظم السلوك فی آداب الملوك ش 8797

مؤلف؟

مؤلف این كتاب را در یك مقدمه و پنج باب تنظیم كرده است.

30ـ نصیحة الصفاء فی قواعد الخلفاء ش 3914, 4493

احمد بن محمد بن یعقوب ولالی (م1128/1716)

این كتاب در چهار باب تنظیم شده و مباحث به عمده درباره خلافت و اصول حفظ و حراست از آن است.

31ـ واسطة السلوك فی سیاسة الملوك ش586

امیر ابو حمو موسی بن یوسف ازیانی (م791/1388)

در این كتاب مطالبی پیرامون ادب و تاریخ و سیاست آمده است.

ارسال به