مقدمه
مفاهیم امنیت و آزادى, از مفاهیم حیاتى و ضرورى براى ایجاد همزیستى مسالمتآمیز و اعطاى حقوق شهروندى در جامعه انسانى مى باشد. وجود امنیت در شكل كلاسیك آن كه شامل امنیت اجتماعى, سیاسى و اقتصادى است, امرى حیاتى تلقى گردیده و از طرف دیگر رعایت آزادى, به عنوان احترام به شخصیت و حیثیت انسانى, امرى اجتناب ناپذیر مى نماید.
در درون جوامع دیدگاه هاى مختلفى پیرامون تحقق همزمان این دو مفهوم وجود دارد. برخى وجود امنیت را منوط به حذف حقوق آزادىهاى شهروندى تلقى مى نمایند. دیدگاه دیگر معتقد است كه وجود آزادى مخل نظم و امنیت جامعه است. ما به دنبال آن هستیم تا ضمن بیان مباحث مفهومى و تئوریك, به دیدگاه سومى پیرامون تلازم توإمان مفاهیم امنیت و آزادى بپردازیم.
1 - مفهوم امنیت
درباره امنیت و معانى متفاوت آن, تا كنون بحث هاى فراوانى صورت گرفته است. از دیرباز طرح مفهوم امنیت, به كارگیرى نیروهاى نظامى و استفاده از تجهیزات نظامى را در اذهان متبادر مى ساخت.((1))
بر طرف كردن عوامل ترس و ناامنى از اساسى ترین هدف هاى یك كشور است.((2)) در تاریخ معاصر و در طول زمانى كه نظام دولت ملى شكل مى گرفت و گسترش مى یافت, برخوردهاى نظامى بسیارى روى داده است. زایش و استقلال ملت ها همواره با تشنج هاى سیاسى و درگیرىهاى نظامى همراه بوده است. شاید به همین دلیل باشد كه بسیارى از متفكران, از جمله آنان كه ((واقع گرا)) نام گرفته اند, امنیت ملى را با امنیت نظامى هم معنا دانسته اند. امروزه این برداشت از امنیت شكل سنتى به خود گرفته است. هم اكنون سوالاتى در مورد فایده نیروى نظامى در زمانى كه دیگر, رهیافت هاى سنتى تهدید در مسائل دفاعى و امنیتى به طور انحصارى كاربرد ندارد, مطرح مى شوند. اما اكنون امنیت ملى ابعاد تازه و كلاسیكى پیدا كرده كه هر یك به سهم خود درخور اهمیت است. از جمله اینها امنیت اجتماعى, امنیت سیاسى و امنیت اقتصادى است. دوره اى كه انقلاب ارتباطات به این معناست كه تنها عده قلیلى از نگاه جامعه بین المللى دور مى مانند, باید رهیافت هاى جدیدى براى مقابله با تهدیدات غیر نظامى و معمولا پنهان, ایجاد شود.((3))
آنچه مسلم است این كه, تإمین امنیت, امرى مطلق و قطعى نیست و ناامنى به اشكال مختلف وجود دارد. یافتن امنیت نسبى از دو راه امكان پذیر است:
1 - كاهش آسیب پذیرى و ضعف كه از آن, به استراتژى امنیت ملى تعبیر مى شود;
2 - كوشش براى از بین بردن یا كاهش تهدیدهاى امنیتى كه اصطلاحا استراتژى امنیت بین المللى خوانده مى شود.((4))
امنیت در اشكال نازل و سنتى, همان امنیت جامعه از تعدى راهزنان و ایمن بودن شهرهاست. اما اگر امنیت را در ابعاد گسترده و واقعى آن معطوف به حقوق شهروندى تعریف كنیم, قطعا امنیت با آزادى ملازمه خواهد داشت.((5))
در مجموع, امنیت داراى دو معناى ایجابى; یعنى وجود احساس رضایت و اطمینان خاطر نزد دولتمردان و شهروندان و سلبى; نبود ترس, اجبار و تهدید مى باشد((6))
با توجه به برخى تعاریف, مى توان گفت كه مفهوم امنیت, مركب از چندین ارزش ملى است. این ارزش ها عبارتند از: پاسدارى از بقاى سیاسى و سرزمینى كشور, تضمین بقاى ارگانیك, ایجاد شرایط لازم براى رفاه اقتصادى. و تإمین و حفظ هماهنگى میان اقوام و طوایف درون كشور.((7))
نظریه واحدى كه در همه واكنش هاى استراتژیك تعریف شده وجود دارد, نظریه امنیت از طریق همكارى است.((8)) در امنیت جامع, گفته مى شود كه داراى ابعاد چندگانه است. در این راستا باید به مسایل دیگرى; مانند: عدم توسعه اقتصادى, اختلافات تجارى, افزایش ناموزون جمعیت, نابودى محیط زیست, قاچاق مواد مخدر, تروریسم و نقض حقوق بشر نیز توجه كافى مبذول داشت و تحقق امنیت, عبارت است از: همكارى با دیگران, نه بسیج شدن علیه دیگران.((9))
<

4 - ارتباط امنیت و مشاركت
مشاركت ملى / مردمى, یكى از مباحث اصلى در طرح امنیت ملى است. اما این نوع از مشاركت باید به سوى مشاركت مثبت و كنترل شده, هدایت گردد. به اعتقاد برخى صاحب نظران از یك طرف, نگاه ما باید به امنیت كشور; یعنى استقلال, حاكمیت ملى و تمامیت ارضى كشور باشد و از طرف دیگر, امنیت اجتماعى شهروندان, حفظ حریم خصوصى زندگى آنها, دفاع از حقوق و آزادىهایشان كه از وظایف اصلى دولت و حكومت است, تإمین شود. ما باید یك نقطه بهینه براى این دو مورد پیدا كنیم, نه این كه فقط امنیت دولت را امنیت جامعه تلقى كرده و نه صرفا بدون توجه به این مطلب كه در سطح كلان در منطقه و جهان چه مى گذرد, امنیت شهروندان با دیدگاهى روشنگرانه مد نظرمان باشد.
مشاركت مردمى در عرصه هاى مختلف جامعه باید از حالت انفعالى به حالت فعال و از حالت ابزارى به مشاركت آگاهانه, مستقل و مبتكرانه تبدیل شود. موضوع مشاركت مردم در سازمان ها, احزاب و نهادها و گروه هاى ذىنفوذ, مباحثى نیست كه صرفا جدلى باشد;((10)) یك جناح بیاید و بقیه جناح ها موضع بگیرند. بحثى است كه مى توان در پرتو آن, اجماع ملى را فراهم آورد و تفاهم ملى ایجاد كرد. این امر نشان مى دهد اختلافات ما كجا است و چگونه مى توانیم با این اختلافات مواجه شویم.این مباحث هرقدر شفاف تر و علنى تر باشد, در نهایت منطقى تر خواهد شد و جمع بندىهاراعقلانى ترمى كنند. وهرقدر پشت پرده باشد, احیانا دچار ضعف ها و كاستى هایى خواهد بود كه از جمله مشكلات آن, این است كه نتوانسته است از نقطه نظرات بسیارى از اندیشمندان بهره مند شود.
<

6 ـ مفهوم آزادى
حریت به معناى وسیع آن; ((آزادى فكر و آزادى در بیان و قلم و آزادى در عمل)) نه تنها یكى از حقوق مسلمه انسان; بلكه از مشخصات موجودیت این نوع مى باشد. ((11))
در باب آزادى, تعاریف بسیار متنوعى وجود دارد و نیز عقاید و مسلك هاى گوناگونى مطرح گردیده است. اما آنچه كه براى ما اهمیت دارد, بیان تعریفى دینى و در عین حال مرتبط با مفهوم امنیت است. برهمین اساس, مى توان آزادى را چنین تعریف كرد: ((آزادى; یعنى استقرار امنیت همگانى در چارچوب قانون)) لذا, آزادى و امنیت دو گوهر همزادند كه با یكدیگر, معنا مى یابند.))((12))
خداوند, انسان را مسوول و آزاد آفریده است. چون مسوول بودن و آزادى, در طبیعت انسان وجود دارد; انسان نمى تواند نسبت به این دو موضوع حالت گزینش داشته باشد. آنچه وى مى تواند انتخاب كند, عبارت است از: عمل به وظیفه هایى كه متوجه اوست و یا ترك آنها.((13)) در اصل دوم قانون اساسى نیز به همین نكته اشاره شده است. در این اصل, چنین آمده است كه جمهورى اسلامى, نظامى است بر پایه ایمان به... كرامت و ارزش والاى انسان و آزادى توإم با مسوولیت او در برابر خدا كه از راه... نفى هر گونه ستمگرى و ستم كشى و سلطه گرى و سلطه پذیرى, قسط, عدل و استقلال سیاسى و اقتصادى اجتماعى و فرهنگى و همبستگى ملى را تإمین مى كند.((14))
 

تقابل یا تلازم امنیت با آزادى
1 - ارتباط امنیت و آزادى
در مقولات اجتماعى كه با یكدیگر ارتباط دارند, غالبا نمى توان قائل به تقدم و تإخر زمانى شد; چون این مقولات با یكدیگر رابطه دو سویه دارند و هر یك, مى تواند به تقویت دیگرى كمك كند یا به تضعیف دیگرى بیانجامد.((15)) آزادى و امنیت, دو مقوله مستقل اما مرتبط با یكدیگرند. آزادى و امنیت, دو روى یك سكه اند. آزادى كه با خود امنیت به همراه نداشته باشد, در حقیقت آزادى نیست, بلكه نوعى هرج و مرج و آنارشیسم است و از سوى دیگر, امنیتى هم كه متضمن حقوق و آزادىهاى فردى و اجتماعى نباشد, در واقع امنیت نیست; بلكه نوعى دیكتاتورى و خشونت است.
اگر امنیت را در برخى اشكال نازل و سنتى خلاصه كنیم, ممكن است به عدم ارتباط آن با آزادى و یا تقدم آن بر آزادى معتقد بشویم, زیرا تا امنیت جان و تإمین حق حیات در میان نباشد, آزادى مفهومى نخواهد داشت. اما اگر امنیت را در اشكال امروزى آن در نظر بگیریم, تعادل در تعامل بین توسعه, امنیت و آزادى براى كشور یك ضرورت انكارناپذیر است.((16))
آزادى چیزى جز بهره مندى مطلوب و قاعده مند از حقوق شهرمندى نیست. در دنیاى امروز, حكومت و دولت, قدرت و اقتدار خود را از طریق نهادهاى مختلف اعمال مى كنند و اگر تضمین هاى كافى و تمهیدات عینى براى تحقق آزادى به نحوه نهادینه وجود نداشته باشد و اگر مكانیزم هاى نظارت و كنترل عمومى بر نهادهاى قدرت و حكومت وجود نداشته باشد, قطعا امنیت شهروندان در معرض تهدید قرار گرفته و قدرتمندان با نفوذشان در مراكز قدرت و نهادهاى حكومت, به راحتى خواهد توانست حقوق و امنیت شهروندان را مخدوش و پایمال كند. حتى اشكال سنتى و نازل امنیت هم در صورت وجود آزادى و وجود اهرم هاى كنترلى و نظارت عمومى بوده است ودرهرصورت, امنیت با فراهم بودن عرصه نقد و انتقاد, به نحو صحیح تر و كامل ترى محقق خواهد شد.
البته یك خطر بزرگ نیز در این میان وجود دارد و آن به ابتذال كشیده شدن واژه مقدس آزادى است. این خطر هنگامى نمایان مى گردد كه همگان دم از آزادى خواهى بزنند و در این میان, معلوم نباشد كه این آزادى چیست؟ پاسدارى از آن چگونه است و پاسدار آن كیست؟ در واقع, هنگامى كه آزادى تنها به سوژه اى براى مردم فریبى مبدل شود, آن گاه جامعه با یك خطر بزرگ مواجه مى شود. چه بسا افرادى كه براى فریب افكار عمومى, آزادى را به نوعى زیر پا گذاردن تمام گذشته ها تعبیر و تفسیر كنند و جامعه را به شكستن تمامى حدود و ثغور فرا خوانند تا از این طریق به آن دست یابند. مسلما آن هنگامى كه مسابقه عمومى در لگدكوب كردن سنت ها, عرف ها, اخلاقیات, ارزش ها و قوانین جارى شروع شود, دیگر هیچ حد و مرزى براى پایان آن نمى توان تصور كرد و در چنین شرایطى, آزادى خود, نخستین قربانى هرج و مرج طلبى خواهد شد.
در صورتى كه جامعه در هدف گیرى خود براى دست یابى به آزادى دچار اشتباه شود و به جاى آن, گام در وادى حرمت شكنى, بى قانونى, ابتذال و امثال اینها گذارد, دیرى نخواهد پایید كه به دلیل خدشه دار شدن امنیت فردى و اجتماعى, حركت هایى از بطن اجتماع براى استقرار امنیت از دست رفته, برخواهند خاست. و در این وادى نیز از آنجا كه این حركت ها, انفعالى و بدون شناخت از آزادى و امنیت اند, بروز نوعى سطحى نگرى, و دگم اندیشى و سركوب گرى, كاملا امكان پذیر مى نماید.((17)) بنابراین, حركتى كه با شناخت از آزادى و امنیت همراه نباشد, گرفتار آمدن در چرخه فاسد ابتذال و اختناق را در بردارد كه البته این چرخه خود را زیر پوشش چرخه آزادى / امنیت پنهان مى سازد.
البته برخى بر این باورند كه توسعه سیاسى تا اندازه اى به امنیت لطمه مى زند; اما چنین نظرى تا هنگامى كه در اصول توسعه سیاسى, بحث امنیت ملى مطرح باشد, مورد قبول نخواهد شد. باید نقطه بهینه اى بین امنیت و آزادى و مشاركت و میان حقوق و وظایف دولت و شهروندان پیدا كنیم. لذا حتما یكى از نگاه ها, این است كه سازمان دهى سیاسى به گونه اى باشد كه ضریت امنیت ملى را بالا ببرد.
باید توجه داشت كه امنیت ملى, شامل امنیت فردى, اجتماعى, سیاسى و فضایى نیز مى باشد; در غیر این صورت, دولتى كه به تنهایى و فقط امنیت خود, مرزها و استقلال كشور را بدون توجه به امنیت خاطر شهروندان در عرصه هاى مختلف سیاسى, اجتماعى, فرهنگى و غیره حفظ كند, یك دیكتاتورى تمام عیار است.
دولتى هم كه فقط بخواهد به امنیت شهروندان بها دهد و امنیت ملى را فراهم كند, دولتى است كه دیر یا زود جامعه را دچار مشكلات جدى كرده و به دشمن اجازه اقدامات تجاوز كارانه مى دهد. نقطه مورد نظر, نقطه اشتراك بین امنیت ملى و امنیت فردى است كه در واقع, شهروندان امنیت ملى را امنیت خود تلقى كرده و دولت هم امنیت اجتماع را امنیت خود بداند. در این صورت, نه فقط تعارضى میان مشاركت مردم و امنیت ملى وجود ندارد; بلكه اساسا اگر مردم مشاركت نكنند, امنیت ملى ما, در معرض خطر قرار مى گیرد.
 

ارائه راه كارهاى عملى
با توجه به بررسى اى كه پیرامون دو محور امنیت و آزادى صورت پذیرفت, و بیان نحوه ارتباط (تقابل یا تلازم) میان آنها, به نظر مى رسد كه باید استراتژى كلانى اتخاذ گردد تا بتوان با ارائه طرح هاى زیر بنایى, پیرامون چگونگى نهادینه سازى توإمان امنیت و آزادى, بر مشكلات و بحران هاى امنیتى و مشاركتى جامعه فائق آمد و بر همین اساس, برآنیم تا با بیان راه كارهایى در عرصه هاى اجتماعى, سیاسى و اقتصادى, بتوانیم به نهادینه سازى و رشد و توسعه تلازمى بین مفاهیم امنیت و آزادى دست پیدا كنیم.
1 - راه كارهاى سیاسى
در این قسمت, كلید اصلى مبارزه با ناامنى و فقدان مشاركت ملى, تقسیم قدرت به عادلانه ترین شكل ممكن خواهد بود. مهم ترین راه كارهایى كه در این زمینه مى توانند اجرا شوند; عبارتند از:
افزایش مشاركت سیاسى و كارآمد كردن هر چه بیش تر سیستم هاى امنیتى و قضایى. مهم ترین این اقداها عبارتند از:
ـ تشویق فعالیت هاى مشاركتى نظیر: انجمن ها, احزاب, سندیكاهاى كارگرى و كارمندى و... از طریق اهداى كمك هاى مالى, معافیت هاى مالیاتى و تإمین امنیت كامل براى فعالیت هاى آنها;
ـ كمك و تشویق به ایجاد انجمن هاى مشورتى و صنفى كردن كلیه نهادهاى آموزشى, ادارى و سیاسى;
ـ تشویق عمومى مشاركت هاى سیاسى از طریق ترغیب مردم به شركت هر چه گسترده تر در انتخابات در كلیه رده ها;
ـ ایجاد امكان مشاركت براى شهروندان در زندگى شهرى و محله از طریق كاراكردن هر چه بیشتر شوراهاى محلى;
ـ از میان بردن گزینش هاى سیاسى, قومى و... در استخدام ها, آزمون ها و یا هر مورد دیگر به جز موارد پیش بینى شده در قانون;
ـ مبارزه شدید با خودكامگى هاى ادارى, سوء استفاده از قدرت, قانون شكنى هاى دولتى و عدم اجراى احكام قضایى;
ـ مبارزه با مشكلات موجود در نظام هاى ادارى نظیر: كم كارى, بد رفتارى با ارباب رجوع, رشوه خوارى, بى مسوولیتى, نبود وجدان كارى و مشاركت دادن مردم در حل این مشكلات;
ـ ایجاد مسوولیت بیش تر در مقامات دولتى و وادار كردن آنها به پاسخ گویى به مردم;
ـ استفاده از داورىهاى سریع یا سرعت بخشیدن به فرایندهاى قضایى;
ـ تعادل میان نهادپذیرى, قانون مدارى, و فرهنگ سیاسى;
ـ افزایش مجازات قانون شكنان از طریق افزایش مجازات ها و ممنوعیت هاى شغلى در دستگاه دولتى براى این قبیل افراد;
ـ قانون مند كردن فعالیت هاى پلیس در رابطه با آزادىهاى دموكراتیك و توضیح و تشریع اقدامات پلیس براى مردم در جهت قانع كردن آنها نسبت به مشروعیت این فعالیت ها;
ـ حمایت از قوانین به ویژه قوانین حمایت كننده از آزادىهاى فردى و اجتماعى و گسترش پیوسته آزادىها با توجه به میزان قابلیت مردم در پذیرش آنها;
ـ افزایش امنیت اجتماعى از طریق تقویت پلیس و كمك بیش تر به نیروهاى انتظامى براى بهبود وضعیت اجتماعى آنها.
 

2 - راه كارهاى اجتماعى
این قبیل راه كارها را مى توان در سه بخش طبقه بندى كرد; نخست, تقویت نهادهاى اجتماعى و مبارزه با مفاسد اجتماعى; سپس, راه كارهاى آموزشى, پژوهشى و اطلاع رسانى; و سرانجام, راه كارهاى برنامه ریزى و طراحى شهرى. مهم ترین این اقدامات عبارتند از:
ـ تقویت نهاد خانواده و زندگى خانوادگى و كمك به همبستگى خانوادگى درون این نهاد;
ـ توجه بیش تر به جوانان و نیازهاى آنان به ویژه براى پر كردن مفید اوقات فراعت آنها و دادن زمینه و امكان عملى به نیروى خلاقیت و تمایل آنها به فعالیت هاى جمعى;
ـ افزایش مشاركت اجتماعى جوانان در نهادهاى اجتماعى;
ـ استفاده از تمركز زدایى در روش هاى كنترل اجتماعى و واگذارى بخشى از كنترل ها به سلسله مراتب هاى غیر متمركز;
ـ ایجاد پایگاه هاى اطلاعاتى در زمینه اشكال گوناگون خشونت سیاسى نظیر اعتصاب ها, تظاهرات, كژ رفتارهاى پلیس با ذكر دلایل, تحلیل فرایندها و پیامدهاى جانى و مالى احتمالى در هر مورد و همچنین جمع آورى نتایج بررسى ها و داورىها و احكام صادر شده در دادگاه ها در هر مورد;
ـ توجه بیش تر به شكل و محتواى برنامه رسانه هاى ارتباط جمعى; به ویژه تصاویر خشونتآمیز در برنامه هاى تلویزیونى و بررسى تإثیر پخش چنین برنامه هایى بر مخاطبان گوناگون اجتماعى;
ـ گسترش آموزش روان شناسى اجتماعى به تمامى افرادى كه باامرآموزش سروكاردارند;
ـ توجه بیش تر به مشكلات و زمینه هاى پدید آمدن تعارض و تنش در محیطهاى كارى, آموزش, سیاسى, قومى, دینى و جلوگیرى از این تنش ها با اجراى برنامه هاى آموزش و فرهنگى;
ـ ایجاد سازمان هاى ویژه مطالعه بر خشونت و خشونت سیاسى در سطح ملى و دعوت از كارشناسان و اندیشمندان دانشگاهى, اجتماعى و دینى براى شركت در فعالیت این سازمان ها;
ـ پرهیز از ایجاد تفكیك در فضا بر مبناى سن, فرهنگ, قومیت, دین و... و ایجاد محله هاى مسكونى با بافت هاى داراى تنوع;
ـ كمك به توسعه مناطق محروم و اجراى سیاست محرومیت زدایى, افزایش عدالت اجتماعى و كاهش اختلاف ثروت میان اقشار اجتماعى.
 

3 - راه كارهاى اقتصادى
مهم ترین اقداماتى كه در این زمینه مى توان انجام داد, از جمله شامل:
ـ كاراكردن نظام مالیاتى براى توزیع بهتر ثروت در میان اقشار نیازمند و كاهش فاصله میان اقشار اجتماعى;
ـ مبارزه با فقر و محرومیت از طریق اهداى كمك هاى اقتصادى به افرادى كه مایل باشند براى خود كسب و كار ایجاد كنند;
ـ تشویق ایجاد واحدهاى كوچك اقتصادى كه به دلیل نبود تراكم انسانى, خطر كمترى در ایجاد خشونت سیاسى در آنها وجود دارد.

پى نوشت ها:
1 ـ مجتبى عطارزاده, تإثیر رویكرد جدید مفهوم امنیت بر امنیت ملى جمهورى اسلامى ایران, مجله مطالعات راهبردى, پیش شماره دوم, تابستان 77, ص 84.
2 ـ جلیل روشندل, امنیت ملى و نظام بین المللى, (تهران, نشر سمت, 1374), ص18.
3 ـ گرگ میلز, دستور كار امنیتى قرن 21, ترجمه حیدر على بلوجى, فصلنامه امنیت ملى, شماره 1, پاییز 1378, ص 126.
4 ـ سعیده لطیفیان, استراتژى و روش هاى برنامه ریزى استراتژیك, (تهران: نشر دفتر مطالعات سیاسى و بین الملل, 1376), ص73.
5 ـ محسن آرمین, امنیت و آزادى, تعارض یا تلازم, خراسان 40 تا.
6 ـ اصغر افتخارى, ظرفیت طبیعى امنیت, مجله مطالعات راهبردى, شماره 5 و 6, پاییز و زمستان 78, ص 27.
7 ـ ى ـ سابق, امنیت در كشورهاى در حال توسعه, ترجمه مصطفى ایمانى, علیرضا طبیب, (تهران: نشر شركت علمى و فرهنگى, 77), ص 18.
8 ـCooprative security)) )).
9 ـ رضا سمیر, صلح و امنیت جهانى در آستانه قرن 21, مجله سیاست خارجى, سال 11, شماره 2, تابستان, 1376, ص 362.
10 ـ مصطفى تاج زاده, سازمان دهى سیاسى, ضریب امنیت ملى را بالا مى برد, روزنامه زن, 30 / 8 / 78.
11 ـ سید ابوالفضل موسوى زنجانى, آزادى در نظر اسلام, مجموعه مقالات دین دارى و آزادى (تهران: نشر آفرینه, 1378), ص 500.
12 ـ مسعود رضایى, آزادى و امنیت دو گوهر همزاد, ارزش ها, شماره 71.
13 ـ محمد مجتهد شبسترى, ایمان و آزادى, (تهران: طرح نو, 1376), ص 15.
14 ـ اصل دوم قانون اساسى جمهورى اسلامى ایران.
15 ـ محسن آرمین, پیشین.
16 ـ جلال فیاض, توسعه و امنیت, قدس 13 / 6 / 78.
17 ـ مسعود رضایى, پیشین.

ارسال به

  تعریف فرهنگ لغات از امنیت, عبارت است از: در معرض خطر نبودن یا از خطر محافظت شدن. امنیت همچنین عبارت است از: رهایى از تردید, آزادى از اضطراب و بیمناكى و داشتن اعتماد و اطمینان موجه و مستند. امنیت, خواه فردى, ملى یا بین المللى, در زمره مسایلى است كه انسان با آن مواجه مى باشد. امنیت به صورت وسیع, در مفهومى به كار گرفته شده كه به صلح, آزادى, اعتماد, سلامتى و دیگر شرایطى اشاره مى كند كه فرد و یا گروهى از مردم, احساس آزادى از نگرانى, ترس, خطر یا تهدیدات ناشى از داخل یا خارج را داشته باشند. هر چند آن گونه كه بارى بوزانBozan) ) استدلال مى كند, مفهوم امنیت فى نفسه در كاربرد عامى كه در روابط بین الملل و دیگر رشته ها دارد و به نظر مى رسد كه به عنوان یك مفهوم سازمان یافته محورى از سوى سیاستمداران و محققان مورد پذیرش قرار گرفته باشد, با ادبیات شدیدا نامنسجمى روبروست. بوزان استدلال مى كند كه بخش وسیع و موفق مطالعات موجود در بخش تجرى به مسایل و موضوعات امنیت ملى معاصر مربوط مى گردد. بیش تر این آثار از گرایش مطالعات استراتژیك استخراج شده است. به همین دلیل, امنیت بر محوریت هنجارى تمركز یافت. فصل مشترك سیاست هاى خارجى, اقتصادى و نظامى كشورها, در حوزه هاى متغیر یا مورد منازعه و ساختار عام روابطى كه آنها به وجود مىآورند, براى تحصیل امنیت ملى یا بین المللى, همه در اصطلاح ((آرمان ها)) تجزیه و تحلیل شده اند. به هر حال تا ظهور نگرانى هاى اقتصادى و محیطى در خلال دهه 1970, مفهوم امنیت به ندرت به غیر از پالیسى (سیاست) منافع بازیگران خاصى اشاره مى كرد و تا اواخر دهه 1980 در مباحث امنیت محوریت بعد نظامى هنوز مورد تإكید بود.
بوزان در مورد چارچوب مفهومى امنیت, ارجاعات چندى را قبل از 1980 معرفى مى كند كه بر اساس آن, هنوز مكتب فكرى منسجم وجود ندارد. ایده معماى امنیتdilemma) Security) جان هرزJohn Herz) ) در آغاز دهه 1950, مى توانست به عنوان پیشرفت مهمى پس از جنگ جهانى اول مورد توجه قرار گیرد.
هرز در اثر خود به نام ((سیاست هاى بین المللى در عصر اتمىpolitics in the) (( Atomic Age International) اظهار داشت كه ((معماى امنیت)) یا ((قدرت و معماى امنیت)) یك حلقه اجتماعى است كه در درون آن, واحدهاى قدرت (نظیر كشورها یا ملت ها) این نكته را باز یافتند كه چگونه بدون این كه یك قدرت فائقه اى وجود داشته باشد تا معیارهاى رفتارى را برایشان ترسیم كند یا از آنها در برابر حملات دیگران حمایت كند, در كنار یكدیگر زندگى نمایند.
در چنین شرایطى, احساس ناامنى ناشى از سوء ظن دو سویه و ترس دو طرفه, واحدها را مجبور مى كند كه براى كسب قدرت بیش تر جهت دست یابى به امنیت بالاتر با هم به رقابت بپردازند; تلاشى كه فقط به دفاع از خود مى اندیشد; زیرا امنیت مطلق را در نهایت, غیرقابل دست یابى مى داند. وى (هرز) معتقد است كه این معما, و نیز نامطلوب بودن فاكتورهاى پرخاش گرانه براى به چنگ آوردن ثروت دیگران یا انحراف عمومى از طبیعت انسان, علت اساسى چیزى است كه معمولا خواست قدرت و تإكید بر آنurge) for power) را مورد اشاره قرار داده و سیاست هاى قدرتPower politics) ) را نتیجه مى دهد.
((بوزان)), رهیافت هرز به معماى امنیت را به عنوان نقطه آغازین معرفى مى كند. به هر حال, طبق نظر بایلیزBaylis) ) و رنگیرRengger) ) كه در آثارشان در مورد معماى امنیت در 1959 تقریر شد, هرز به این نكته اشاره مى نماید كه زمانى كه او براى اولین بار اهمیت نخستین معماى امنیت را مطرح نمود, از آثار باتیرفیلد Butterfield)) در این موضوع بى خبر بوده است.
بنابر فهم باتیرفیلدButterfield) ) محركهdynamic) ) ناامنى, بر متغیر غیر دقیق منتج از ترس هابزىHobbesian fear) ) متمركز بوده است. باتیرفیلد Butterfield)) به این مسإله اشاره مى كند كه سیاست هاى بین المللى به وسیله شرایط نخمصه مطلق یا معماى غیر قابل كاهشى شكل گرفته كه در هندسه شدیدا متعارض انسان نهفته است. از طریق مفاهیم او, احساس ((باتیرفیلد)) از تراژدى روابط بین الملل چنین بیان مى شود: ((در وراى تعارض هاى بزرگ انسان, یك مخمصه آزار دهنده وجود دارد كه در قلب تاریخ نهفته است.))
بر اساس استدلال بایلیز و رنگیر, هرز مى گوید كه وى مى خواسته خویشتن را از این ادعاى ((باتیرفیلد)) كه معماdialama) ) اساس كلیه معارضات گذشته و كنونى است, جدا سازد. هرز اشاره مى كند كه میان سیاست هاى امنیت و سیاست هایى به وجود آمده وسیله منافعى كه در وراى امنیت معقول نهفته است, تفاوت وجود دارد. منظور او از این نكته, آن است كه تمام دولت ها به دنبال امنیت هستند; اما برخى امنیتى را تعقیب مى نمایند كه به شدت جاه طلبانه و بلند پروازانه هستند. در این جا هرز به عنوان یك مثال; رفتار هیتلر در دهه 1930 اشاره نموده و استدلال مى كند كه این امر به سختى قابل پذیرش بود كه معماى امنیت آلمان كه در قلب تعارض نهفته بود [تإمین گردد], و مشكل تر از آن, جاه طلبى یك فرد یا یك رژیم براى اداره جهان است.
بایلیزBaylis) ) و رنگیرRengger) ) اضافه مى كنند كه على رغم تفاوت هایى كه در تإكید هرز و باتیرفیلدButterfield) ) وجود دارد, این امر, خود گواه آن است كه هر دو نویسنده این مسإله را باور داشتند كه تحصیل امنیت از طریق قدرت نظامى به برانگیختن ناامنى در دیگران مى انجامد.
دومین گام براى تعریف امنیت, توسط آرنولد ولفرزArnold Wolfers) ) برداشته شد. او در مقاله خود به نام ((امنیت ملى)), امنیت را به عنوان نماد مبهمsymbl) ambiguos) كه احتمالا در كل هیچ معناى منسجمى ندارد تعریف مى كند. او اظهار داشت كه امنیت, به درجه اى از حفاظت ارزش هاى موجود اشاره دارد. بر اساس نقل والتر لیپمنWalter Lippmann) ), و لفرز متذكر مى شود كه: یك ملت زمانى امنیت دارد كه بتواند بدون خطر, از ارزش هاى اساسى خود حفاظت كند, از جنگ اجتناب نماید و بتواند در هنگام چالش, ارزش هاى خود را با موفقیت حفظ نماید. آنچه این تعریف اشاره دارد, آن است كه امنیت با توانمندى یك ملت در باز داشتن از حمله یا دفاع از آن, ظهور و سقوط مى كند.)) بر اساس نظر بوزانBuzan) ), صرف نظر از آثار اصلى فوق, یك فرد فقط مى تواند تعداد معدودى از مباحث مفهومى دیگر را در مورد امنیت كه قدیمى تر از آنچه كه به وضوح در ابتداى دهه 1980 آغاز گردید, بیابد. فقط از این مقطع, ابعاد بیش ترى (نظیر اقتصادى, محیطى و غیره) به تعریف امنیت اضافه شده و نیز مفروضات سنتى تعریف گردید. ویژگى هاى كاربرد سنتى این مفهوم, در مجموعه مقالات محمد ایوب, به نام ((مسإله امنیت در جهان سوم)) آشكار گردید. وى مى گوید, مفهوم امنیت آن گونه كه به صورت سنتى به كار رفته, مبتنى بر دو مفروض مهمى است; 1 ـ تهدیدات نسبت به دولت ها كه بر این اساس, تهدید امنیتى به صورت اساسى از مرزهاى خارجى ظهور مى كند و 2 ـ این تهدیدات اساسا, اگر نه انحصارا, داراى ماهیت نظامى و معمولا نیازمند واكنش نظامى است.
هر چند وارد كردن مسإله وابستگى متقابل در مطالعات امنیت توسط بوزان و دیگران, حوزه جدید پژوهشى را ایجاد نمود; اما كار برد سنتى آن كاملا از بین نرفته است.
جدول1 بیان گر نمونه هاى چندى از تلاش پژوهش گران براى تعریف مفهوم امنیت است.
جدول 1 برخى از تلاش ها براى تعریف مفهوم امنیت
نام متفكرتعریف یا اثر
1 ـ رابرت مك نامارافقدان و نارسایى كه منجر به شورش, اغتشاش داخلى,خشونت و گسترش افراطگرایىRobert Mcnamara) )مى گردد. امنیت یعنى توسعه; اما نه توسعه نظامى. امنیت نه زور است و نه فعالیت نظامى; بلكه امنیت توسعه است.
2 ـ هیدلى بالآثار مختصر و مفید در زمینه مشكلات كاربرد امنیت[ ارایه مى دهد].
Hedly Bull))
3 ـ هاگ مك دونالداو براى مواجهه با مفهوم مهم امنیت تلاش نمود; اما در نهایت با طبقه بندى كه خود ارایه داد,Hugh Macdonald) )در این راستا مطلوب واقع شده و عقب نشینى كرد; زیرا امنیت را مفهوم نارسا و گمراه كنند یافت. هانس مورتزن Hans Mouritzen)) نیز به دلایل متفاوت, به همین نقطه رسید.
4 ـ رابرت جرویس وى ایده جذاب رژیم هاى امنیتى را معرفى نمود كه توجه را از دولت, به سطح تحلیل سیستمRobert jervis) )منتقل نمود.
5 ـ گیرت كرل تلاش نمود تا نقد محدودى از مفاهیم نظامى افراطى امنیت را از چشم انداز مطالعات صلحGert Krel) )انجام دهد.
6 ـ جوزف بلازامنیت بین المللى اساسا به وسیله امنیت داخلى و خارجى سیستم هاى مختلف اجتماعى,Jozef Balazs))توسعه سیستم هویتى مبتنى بر شرایط و اوضاع خارجى, تعیین مى گردد. اهل فن عموما,امنیت اجتماعى را به عنوان امنیت داخلى تعریف مى كنند. كار ویژه اساسى آن, تضمین قدرت سیاسى و اقتصادى طبقه حاكم یا بقاى سیستم اجتماعى و درجه مساوى امنیت عمومى است.
7 ـ ایان بیلانى امنیت فى نفسه, آزادى نسبى از جنگ و با این انتظار برتر توإم مى باشد كه مغلوب كردنIan Bellany))نبایستى ناشى از جنگ باشد.
8 ـ پنیلوپ هارتلند ثانبرگ[امنیت ملى] توانمندى یك ملت در تعقیب موفقیتآمیز منافع ملى شان است, آن گونه كهPenelop Hartland)خود مى بینید در هر نقطه از جهان.
Thunberg)
9 ـ والترلیپمن یك ملت در شرایطى در امنیت است كه خطر از بین رفتن ارزش هاى اساسى و تقاضایشانWalter Lippmann))مبنى بر اجتناب از جنگ وجود نداشته باشد و قدرت حفظ آنها را از طریق پیروزى در جنگ دارا باشند.
10 ـ مایكل لودامنیت ملى, شامل سیاست دفاعى سنتى و همچنین رفتارهاى غیر نظامى دولت براىMichael H.H.Loud))تضمین ظرفیت كامل خود براى بقاى موجودیت سیاسى به منظور اعمال نفوذ و تكمیل اهداف ملى و بین المللى مى باشد.
11 ـ گایكام لوشانى امنیت ملى, احتمالا به مفهوم توانایى مقاومت در برابر حملات خارجى تعریف شده است.
Giacomo Luciani))
12 ـ جان مروزامنیت, عبارت است از: آزادى نسبى از تهدیدهاى خطرناك.
JohnE.Mroz))
13 ـ دانشكده دفاع ملى كاناداامنیت ملى, حفاظت از شیوه زندگى پذیرفته شده مردم است و با نیازها و آرمان هاى مشروعNation Defence )دیگران سازگار مى باشد. امنیت, شامل فارغ بودن از حمله نظامى یا فشار, آزادى از انهدامCollege (canada))داخلى و رهایى از زوال ارزش هاى سیاسى, اقتصادى و اجتماعى است كه براى نحوه زندگى اساسى است.
14 ـ فرنك تراگرامنیت ملى, به آن بخش از سیاست حكومت اطلاق مى شود كه به عنوان هدف ایجاد شرایطFrank N.Trager))مطلوب سیاسى ملى و بین المللى جهت حمایت یا توسعه ارزش هاى ملى حیاتى علیه موجودیت و توان حریفان, مورد توجه قرار گرفته است.
15 ـ ریچارد المان تهدید نسبت به امنیت ملى, رفتار یا رشته اى از حوادث است كه: 1 ـ تهدید كنندگان به طورRichard ullman))چشم گیر و در دوره زمانى نسبتا كوتاه, وضعیت زندگى شهروندان یك دولت را تخریب مى كند. یا 2 ـ تهدید كنندگان شخصا حلقه انتخاب هاى موجود در سیاست گذارى را براىحكومت یك دولت یا افراد و مجموعه هاى غیرحكومتى نظیر: اشخاص, گروه ها, اصناف محدود مى نمایند.
16 ـ ال ویورامنیت را مى توان به گونه اى تلقى كرد كه در تئورى زبان, عمل یاژست سخن گفتنSpeach act) (Ole Wever) ) نامیده شده است. امنیت فى نفسه, بیان و اكت است... با گفتن ((امنیت)) این دولت مورد ویژه اى را به محدوده خاصى منتقل مى كند. ادعاى حق ویژه براى استفاده ازابزارهاى ضرورى, این توسعه را مسدود مى كند.
17 ـ آرنولد ولفرزامنیت, در مفهوم عینى, فقلان تهدید براى حفظ ارزش ها و در مفهوم ذهنى, فقدان ترس ازArnold WolFers))مورد حمله قرار گرفتن ارزش هاست.
18 ـ ریچارد المان امنیت, احتمالا به عنوان هدف كه به عنوان یك حلقه تسلسلى Consequence)) تعریفRichard ullman))گردیده است. این امر بدان معناست كه ما احتمالا نمى توانیم تشخیص دهیم كه امنیت چیست؟ و چه اندازه اهمیت دارد, مگر این كه با از دست دادن آن مورد تهدید قرار گیریم.
عناصر اصلى كه تقریبا در تمام تعاریف امنیت مشاهده مى گردد, ارزش ها, خطرات یا تهدیدهاست. هم ارزش هاى عمومى و هم تهدیدهاى عمومى, احتمالا به رهیافت امنیت جمعى در میان كشورهاى مستقل منجر مى گردد. بوزان, كه رهیافت مفهومى وسیعى را در مورد مسإله امنیت ارایه داد, اصطلاح امنیت را یك مفهوم توسعه نیافته تلقى مى كند. به نظر او, بیش تر ادبیاتى كه براى توضیح یا تحلیل امنیت تلاش نموده و در برخى جهات هنوز نیز ادامه دارد, بر مبناى مفاهیم قدرت و صلح كه به وسیله متفكران ایده الیست و رئالیست مطرح شد, مبتنى مى باشد. تا دهه 1980, این دو رهیافت, تفكر مسلط در مسإله امنیت ملى بود. آنها غالبا به قطبى شدن و تعارض شدید رهنمودهایى كه در درون آن, مفهوم امنیت داراى نقش جنبى بود, منجر مى گردید. رئالیست ها تمایل داشتند كه امنیت را به عنوان پدیده اى منبعث از قدرت مورد توجه قرار دهند: یك بازیگر با دارا بودن قدرت كافى براى دستیابى به موقف مسلط, به امنیت به عنوان نتیجهas a result) ) دست مى یابد. تلقى كه او[ رئالیست] ارایه مى دهد, زمانى به سادگى قابل فهم خواهد شد كه قدرت در مفاهیم شدیدا محدودى كه مورگنتا Morgenthau)) ترسیم نمود, تعریف گردد. هر چند امنیت دقیقا به عنوان هدف مطرح شد; اما این تلقى كه قدرت ریشه آن است, ذاتا نتیجه معكوس و غیر مطلوب بود. ایده آلیست ها گرایش به این امر داشتند كه امنیت را به عنوان برایند صلح مشاهده نمایند: صلح پایدار امنیت همگانى را تإمین مى كند.
بوزان استدلال مى كند كه مفهوم امنیت به صورت جدى, عمیق و داراى كاربرى چندگانه بوده و ابزار مفید نظرى براى مطالعه روابط بین الملل نسبت به ((قدرت)) و ((صلح)) مى باشد. امنیت, به انگیزه نخستین رفتار; اما نه كم اهمیت, اشاره دارد كه با رفتار منبعث از قدرت متفاوت مى باشد. امنیت همچنین به چشم انداز وسیعى مى انجامد كه تمایز از آن چیزى است كه به وسیله صلح تإمین مى گردد. در یك تلفیق, این امر از یك چارچوب تحلیلى كه توان مقایسه با هر چیز قابل دریافت از مفاهیم تثبیت شده و دیرینه را دارد, حكایت مى كند. رهیافت جدید بوزان, با این گمانه همراه است كه مفهوم كاملا توسعه یافته امنیت مى تواند میان دو حد (طرفین) قدرت و صلح مورد مطالعه قرار گرفته و بیش تر بینش هاى آنان را همسو نموده و مشتركات را افزایش دهد. این مفهوم ایده هاى زیادى را به وجود مىآورد كه قواعد نهادینه شده دو مكتب دیگر (ایده الیست و رئالیست) را به هم پیوند زده و میان سیاستمداران و روشنفكران و نیز تعین كنندگى دو سویه و مجزاى آنان پل ارتباطى ایجاد مى كند.
مهم ترین تفاوت در اثر بوزان آن است كه او امنیت را بخشى از مطالعات استراتژیك نمى داند; بلكه آن را عنصر مهم روابط بین الملل تلقى مى كند. او به دلیل مبهم بودن مفهوم امنیت, براى ارایه تعریف تلاش نمى كند, اما به هرحال چارچوبى را ارایه مى دهد تا بتوان امنیت را در موارد متفاوت و شرایط مختلف مطالعه كرد.
در مجموع, توافق عمومى بر سر تعریف امنیت وجود ندارد, زیرا امنیت, تحت تإثیر فاكتورهاى متعدد در درجه هاى متفاوت قرار دارد: فاكتور نظامى, سیاسى, اقتصادى, اجتماعى, فرهنگى و محیطى. بنابر این, مهم ترین روش براى مطالعه امنیت, چهت گیرى پژوهش به سوى موارد تجربى است; جایى كه نقش فاكتورهاى خاصى مى تواند مورد تعریف قرار گیرد. این روش را مى توان امنیت در متنSecurity in Context) ) نامید. به كاربستن امنیت در متن هاى متفاوت, احتمالا به تفاوت كامل موضوعات پژوهش منجرمى گردد.
براى مثال, در حالى كه امنیت اجتماعى, بر كاربرد خاص مفهوم امنیت در متن Context)) اجتماعى تإكید مى كند, امنیت در متن ملى, مفهوم مشخصى را مورد اشاره قرار مى دهد. این امر بدان معناست كه امنیت اجتماعى در ایالات متحده احتمالا در مقایسه با امنیت اجتماعى عربستان سعودى یا ژاپن عناصر متفاوتى را در بر دارد, زیرا امنیت اجتماعى هم تمایزات اجتماعى و هم تفاوت دولت ها را مورد تإكید قرار مى دهد. این یك نمونه اى است كه[ بیان گر تفاوت امنیت اجتماعى در متن خاص است], حتى اگر كه در هر دو مورد, امنیت اجتماعى را به مفهوم حفاظت از ارزش هاى اجتماعى در مقابل تهدیدات داخلى و خارجى تعریف كنیم. یا وقتى به طور مثال از امنیت منطقه اى سخن به میان مىآید براى معرفى یك روش مناسب جهت مطالعه ((امنیت منطقه خلیج فارس)) ضرورت دارد: 1 ـ بررسى كاربرد عام این واژه در مطالعه جمعى كشورها و در این مورد (امنیت منطقه اى); 2 ـ تعین متن و عبارتى كه در داخل آن این مفهوم مى بایست تعریف شود.
بر اساس نظریه بوزان, امنیت منطقه اى مهم تر از موقعیتىSituational) ) صرف و ماندگارتر از جنگ یا رویارویى ویژه است. امنیت منطقه اى به این تلقى اشاره مى كند كه در روابط امنیتى مجموعه اى از كشورها كه مقررات جغرافیایى, آنها را در مجاورت و اتصال به هم قرار داده, حوزه ها وزیر سیستم هاى مهمى وجود دارد. به هر حال همانند مفهوم امنیت, این مفهوم نیز با الهام روبرو است. در حالى كه ((كارولین توماسCarolin Thamas) (() در توضیح امنیت منطقه اى مى گوید: ((بیش تر مشكلاتى كه جهان سوم با آن مواجه هستند, ماهیت منطقه اى داشته و به صورت بالقوه از طریق راه حل هاى منطقه اى مى تواند قابل حل باشد)), رضوى این مشكلات را در قالب ((شرق در برابر دیگران)) توضیح مى دهد. خواه عوامل تعیین كننده امنیت داراى ماهیت منتطقه اى باشد یا خارج از منقطه تحمیل شود, یا آن گونه كه قبلا بحث شد, تركیبى از هر دو باشد, پژوهش منطقه اى نیازمند یك چارچوب روشنى است كه در درون آن, عناصر و تعاملات داخلى موجود در روابط دو سویه میان آنها بتواند تعریف شوند. با توجه به مطالب فصل گذشته, ((منطقه)) یك زیر سیستمSubsystem) ) بین المللى است. بنابراین, امنیت منطقه نمى تواند خارج از حوزه تعامل میان سیستم بین المللى و تحولات منطقه اى مورد مطالعه قرار گیرد. با در نظر داشتن اهمیت چنین تعاملى, نظریه سنتى زیر سیستم در مورد موازنه قواى محلى, هر چند بخش مهمى از امنیت محیطى محسوب مى شود, اما به نظر ((بوزان)), هرگز به صورت دقیق كارآمد نبوده; زیرا كه بعد خاص قدرت كه بر اساس آن, پویایى قدرت بزرگ قویا بعد محلى آن را پنهان نموده, محدود مانده است.
به طور مثال امنیت منطقه اى خلیج فارس مى تواند در یك متن یا تلفیقى از متون و شرایط اجتماعى, سیاسى, اقتصادى, نظامى, فرهنگى و محیطى, بحث شود. هم چنین این امنیت مى تواند در تعامل داخلى دولت ها (دولت هاى خلیج فارس) یا سطح بین المللى (سطح جهانى) تعریف گردد.(نمودار 1)
در سطح منطقه اى, ((امنیت منطقه اى)) مى تواند به عنوان بخش هاى عام اعضاى دولت ها و نیازهاى امنیت ملى, مورد مطالعه قرار گیرد. در سطح بین المللى, امنیت منطقه اى به عنوان زیر مجموعه ى از سیستم امنیت بین المللى مورد پژوهش قرار مى گیرد. بر اساس آنچه كه استدلال شد, هیچ یك از دو سطح مزبور به تنهایى توانمندى ارایه یك رهیافت جامع و مبسوط را ندارد. به نظر مى رسد تركیبى از هر دو كه اجزاى عام مورد نیاز امنیت ملى اعضاى دولت ها در روابط شان در سیستم بین المللى را مطالعه مى كند, بهترین روش براى درگیر شدن با مسإله امنیت در مناطق مختلف جهان به شمار مى رود.

ارسال به

جوزف رز

چكیده

ارسال به

رابطه عقاید فعالان سیاسى و فرهنگ سیاسى

به نظر دال تمركز بر اهمیت فرهنگ سیاسى((Political culture)) در دهه هاى اخیر به منظور تبیین رژیمهاى سیاسى, بحث از عقاید سیاسى((P.Belifes))را نیز تقویت كرده است. با این حال نباید این دو را با هم خلط كرده و دو پارادیم تحقیقى متمایز را به یكدیگر تحویل نمود. به نظر دال, هرچند رابطه دو مقوله فرهنگ سیاسى و عقاید فعالان سیاسى چندان روشن و واضح نیست, اما به اجمال مى توان گفت كه فرهنگ سیاسى نوعى روش شناسى و معرفت شناسى كل گرایانه ونسبتا ساختارى به مسإله دارد; فرهنگ سیاسى مجموعه اى از عقاید, سمبلهاى معنایى و ارزشها است كه چارچوب عمل سیاسى در رژیم سیاسى را معین مى كند. در حالى كه مطالعات مربوط به عقاید فعالان سیاسى, هرگز چنان ساختارهاى معطوف به حذف سوژه انسانى را مورد توجه قرار نمى دهد و بنا به طبیعت خود, تمایلات نخبه گرایانه دارد.
به هرحال, به نظر دال, تإكید بر عقاید فعالان سیاسى, شاید, به دو دلیل رساتر و واقعیتر از مفهوم متإخر فرهنگ سیاسى باشد; اولا" مطالعات معطوف به فرهنگ سیاسى محافظه كارانه است و به دلیل تمایل به بررسى عناصر مستقر درون یك نظام اعتقادى كه نتایج سیاسى دارند, ممكن است به آسانى به غفلت از منابع تغییر در عقاید سیاسى سوق یابند كه در طول زمان دگرگون شده اند.
ثانیا پژوهشگران فرهنگ سیاسى, على الاصول به وجه غالب فرهنگى یك جامعه توجه مى كنند و با عدم تفكیك بین عقاید نخبگان وتوده مردم,موجب یكسان انگارى و تعمیمات ناروا بین فرهنگ نخبگان و فرهنگ عامه مردم مى شوند.(63) دال چنانكه آثار نشان مى دهد, بیشتر نخبه گرا است و به مناسبت مبناى نخبه گرایانه اش اصطلاح عقاید فعالین سیاسى را بیشتر از مقوله فرهنگ سیاسى قابل تحقیق و نتیجه بخش مى داند. (64)

تحصیل عقاید سیاسى

به عقیده دال اكثر مردم و فعالان سیاسى, عقاید سیاسى خود را غالبا در دوره جوانى كسب مى كنند.البته بعدا هم تحت شرایطى و حتى به صورت ناگهانى ممكن است عقاید سیاسى عوض شود. خانواده, مدرسه, مذهب, محل كار و گروههاى هم سن و سال تإثیر قاطع در شكل گیرى عقاید سیاسى دارند. دال چهار عامل اساسى را به عنوان عوامل موثر در شكل گیرى عقاید سیاسى در دوره رشد شخصیتى بر مى شمارد:(65)
1) جامعه پذیرى و تحت تإثیر قرار گرفتن قهرى كودك و نوجوان به دلیل تولد در محیط یك اندیشه و عقیده حاكم;
2) پرستیژ و احترام یك عقیده یا تفسیرى از یك عقیده و مذهب نیز ممكن است موجب گرایش جوانان به آن عقیده شود. پرستیژ و محبوبیت از دو راه موجب جذب جوانان مى شود.
الف: دستاوردهاى نسبى یك عقیده و مذهب كه در قالب نهادها و سازمانهاى عینى جامعه مجسم مى شود.
ب: اعتبار و نفوذ طرفداران یا حاملان آن عقیده یا تفسیرى از آن عقیده.
3) سازگارى عقیده جدیدى مثل تكثر گرایى با عقاید پیشین و بنیادى فرد. به نظر دال یكى از عوامل مهم براى امكان كسب و قبول یك اندیشه, میزان سازگارى یا ناهمسازى آن با عقاید پیشین است.
4) میزان سازگارى یا ناهمسازى عقاید با تجربه شخصى فرد. علاوه بر شرط عدم تعارض منطقى و درونى یك اندیشه در تإثیر بر عقاید فرد, چهارمین فاكتور مورد نظر دال احساس سازگارى عقیده با تجارب و ارزیابیهاى شخصى فرد است. هرچند تجارب شخصى فرد قویا متإثر از فرهنگ اوست و بنا براین افرادى با عنایت به فرهنگهاى متفاوت ممكن است تفسیر متفاوتى از عقیده یا رخداد مشابه داشته باشند, اما باید تإكید نمود كه افراد در جریان مستمر فرهنگ پذیرى واجتماعى شدن, فقط آن بخشى از فرهنگ موروثى یا جدید را كه باید تجربه شخصى او موافق بوده یا حداقل نامتعارض باشد, جذب مى كنند و در صورت تعارض تجربه و عقیده, معمولا" انتخاب تجربه و تفسیر عقیده متداول بوده است.
به این ترتیب, به تناسب تجربه هاى جدیدترى كه آحاد افراد یك جامعه كسب مى كنند, به ضرورت كوشش مى كنند تا تعارض وناهمسازیهاى عقاید گذشته را نیز تعدیل نموده به تناسب انتظارات جدیدترى كه از منابع اعتقادى دارند. تفسیرهاى جدید وهمسازترى ارائه نمایند. درفصل آینده برخى وجوه این تفسیرها را به تناسب موضوع مورد اشاره قرار خواهیم داد.

برخى عقاید اساسى در باب تكثر گرایى

به نظر رابرت دال همه كشورها به یكسان مستعد پلى آرشى یا اقتدار گرایى نیستند, بلكه بین عقاید سیاسى و این نوع رژیمها رابطه مستقیم وجود دارد. دال عقاید زیر را به عنوان اصول اعتقادات سیاسى مى داند كه تإسیس یا توسعه نظامهاى تكثر گرا بر آنها مبتنى مى باشند.

الف: مشروعیت تكثر گرایى((Polyarchy ))

دال عقیده دارد كه تنها جوامعى شانس تحقق پلى آرشى دارند كه بیشترین عقیده نسبت به مشروعیت نهادهاى((Polyarchy)) و به اصطلاح امروز جامعه مدنى و سیاسى متكثر وجود داشته باشد. لازمه اعتقاد به مشروعیت نهادهاى پلى آرشى وجود عقیده به مشروعیت رقابت و مشاركت عمومى است.
رابرت دال, برخلاف مفهومى كه در این تحقیق انتخاب كرده ایم,مشاركت یا(( Participation)) )) را مقسمى براى دو متغیر رقابت و حمایت نمى داند, بلكه مفهوم رقابت را از مشاركت جدا نموده اصطلاح((Political participation )) را منحصرا در جنبه حمایتى آن محصور مى كند. به هرحال, دال دو ركن اساسى براى تكثرگرایى سیاسى در نظر مى گیرد:(66)
1ـ رقابت عمومى((Public contestation)) ;
2ـ مشاركت عمومى((Public participation)) .
دال با اشاره به تجربه آمریكا, 1833 انگلستان, دوران دیكتاتورى پرون در سالهاى 1930 در ایتالیا و برخى كشورهاى دیگر, توضیح مى دهد كه در برخى كشورها ممكن است عنصر مشاركت و حمایت تحقق پیداكند, اما امكانى براى رقابت عمومى ـ جمعى وجود نداشته باشد.

ب) ماهیت اقتدار(( Authority))

در هر جامعه اى این نكته مهم است كه عقیده به الگویى ازاقتدار با اعتقاد به Polyarchy)) )) توافق و همسازى داشته باشد به نظر دال, مردمسالارى در كشورى قابل تحقق است كه الگوى اقتدار حكومت با دیگر نهادهاو اجتماعات تكثرزاى جامعه همگونى داشته باشد. رابرت دال ضمن مقایسه فرهنگ و تجربه اقتدارى قبیله ((آمهارا)) در اتیوپى و فرهنگ و تجربه دموكراتیك نروژ به این نتیجه مى رسد كه; به هیچ وجه ممكن نیست كه تكثر گرایى با هرنوع عقیده اى در باب اقتدار سازگار باشد. بعضى عقاید در مورد اقتدار صرفا با نظامهاى هژمونى و اقتدار طلب سازگارند.

ج) عقیده به اعتماد متقابلMutual Trust))

به نظر دال عقیده بر اعتماد و مسوولیت پذیرى در بین فعالین سیاسى مهمترین محمل و مناسب براى نظامهاى تكثر گرا است كه در عین كمك به استقرار و استمرار مسالمت آمیز رژیم سیاسى, اهداف اقلیتهاى سیاسى را هم تامین مى كند. اندیشه سیاسى عقیده بر اعتماد این است كه كار رقبا یك توطئه نیست, بلكه احساس نیاز به یك اقدام ویژه است تاهدفى در درون نظام سیاسى تإمین گردد. به هرحال در جامعه اى كه اعتماد وجود ندارد, هرنوع عمل تعارض آمیزConflict)) )): تهدید جدى محسوب مى شود.

د) عقیده به همكارى و تعاون سیاسى(( Political cooperation))

رابرت دال سه الگوى متمایز از همكارى و رقابت در میان فعالین سیاسى ترسیم مى كند; الگوى رقابت كامل, الگوى همكارى كامل و الگوى همكارى ـ رقابتى. به نظر وى, این سه الگوى عمومى سیاسى كه خود ملهم از عقاید سیاسى متفاوتى است, نتایج مختلفى در تمهید تكثر گرایى و عدم آن دارد; اگر الگوى رقابتى شدید مانع تحقق تكثر گرایى است,الگوى همكارى كامل هم خالى از مشكل نیست. زیرا نهادهاى مهم مشاركت در نظامهاى تكثر گرا, نظیر احزاب سیاسى در چنین سیستمى مشروعیت خود را از دست مى دهند. در الگوى همكارى كامل كه هرگونه منازعه و رقابتى شر تلقى مى شود, منطقا باید وجود احزاب سیاسى نیز شر تلقى شود. چنین عقیده اى مهمترین بستر براى ظهور رژیمهاى هژمونیك خواهد بود.
دال براى تبیین دیدگاه فوق دو مثال ذكر مى كند . مثال نخست در مورد حزب كمونیست شوروى سابق است كه اندیشه هاى لنین بستر نظرى مهمى براى سركوب هرگونه احزاب رقیب فراهم نمود. مثال دوم مربوط به هندوستان است كه در سرزمین دموكراسیهاى بدون حزبى نظیر هند زمان گاندى, تحت تإثیر نظریه تعاون اكید, مشروعیت احزاب سیاسى و طبعا نهاد حزبى زوال پیدا كرد. اصولا" در هند تلاش دوگانه در راستاى بسط دموكراسى و تكثر گرایى از یك طرف و دشمنى با تحزب از طرف دیگر موجب تضعیف مشروعیت Polyarchy (تكثر گرایى) شده است.(67)
رابرت دال ضمن بررسى جوانب مسإله و توضیح معایب رقابت كامل و همكارى كامل در فعالیتهاى سیاسى, حوزه مناسب براى رشد تكثر گرایى را در نمودار نشان مى دهد: (68)

Polyarchy)) ))
همكارى كامل ـــــقلمرو مشاركت سیاسى و تحقق تكثر گرایى ـــــرقابت كامل

به طور كلى از نظر دال, شانس تحقق پلى آرشى زمانى بیشتراست كه مردم, به ویژه فعالان سیاسى یك كشور عقیده داشته باشندكه چنین نظامى براى پاسخگویى به معضلات یك جامعه سیاسى اساسى است. امامسإله مهم این است كه آیا نظام اعتقادى یك جامعه ـ به ویژه جامعه اسلامى قادر است كه به چنین نیازى پاسخ مثبت دهد؟ در آینده به این مسإله مى پردازیم.

خلاصه و نتیجه

هدف این مقاله بررسى مفهوم مشاركت سیاسى و ارزیابى متغیرها و شاخصهاى آن در دیدگاهها و نظریه هاى متفاوت به منظور ورود به مبانى فقهى مشاركت در دولت اسلامى بود. به این منظور در این نوشته, ضمن بررسى اجمالى ادبیات و دیدگاههاى موجود درباره سیماى عمومى دولت اسلامى كوشش كردیم تا تعریف, متغیرها و شاخصهاى مشاركت سیاسى را به اجمال طرح نمائیم.
مشاركت سیاسى در اینجا, ناظر به دو متغیر حمایت و رقابت سیاسى در درون یك نظام سیاسى مشروع مى باشد كه به دو طریق مشاركت مستقیم و غیر مستقیم یا مشاركت فردى و نهادمند كه از تحولات جامعه مدنى ناشى مى شود, قابل تقسیم است. چنانكه جدول نخست نشان مى دهد, مشاركت سیاسى بیشتر ناظر به فعالیت فعالان سیاسى است كه با فعالیت فعالان اجتماعى داخل نظام و نیز فعالان سیاسى خارج و ضد یك نظام سیاسى قابل تمیز است.
فعالیت فعالان سیاسى نیز ممكن است به سه صورت رقابت كامل, همكارى كامل و وضعیت تركیب آن دو تصور شود. فعالیت فعالان سیاسى چنانكه جدول دوم نشان مى دهد, منبعث از متغیرهاى شخصیتى و محیطى متعدد و متفاوتى است ولى در این جا هدف اساسى ما تمركز به نقش عقاید سیاسى یا به عبارت دقیقتر عقاید فعالان سیاسى خواهد بودو عقاید فعالان سیاسى را نیز برخلاف دال در مفهوم و دایره عقاید مذهبى محدود كرده ایم.

ارسال به